Choroba Addisona, zwana także Cisawicą, jest zaburzeniem pracy układu hormonalnego. Na czym dokładnie polega choroba Addisona i czy można ją skutecznie leczyć? Poznaj odpowiedzi na te i inne pytania.
Charakterystyka choroby Addisona
Choroba Addisona to tradycyjne określenie pierwotnej niewydolności nadnerczy – jest definiowana jako kliniczna manifestacja przewlekłego niedoboru glikokortykoidów i/lub mineralokortykoidów z powodu niewydolności kory nadnerczy, która może skutkować przełomem nadnerczowym z potencjalnie zagrażającymi życiu konsekwencjami. W terapii wprowadzono skuteczne i bezpieczne preparaty farmaceutyczne zastępujące endogenne gliko- i mineralokortykoidy. Jednak śmiertelność pacjentów z tym schorzeniem jest nadal zwiększona, a jakość życia związana ze stanem zdrowia jest często obniżona. Cisawica, czyli choroba Addisona jest chorobą rzadką, ale ostatnie dane wskazują na rosnącą chorobowość. W chorobie Addisona nadnercza, znajdujące się tuż nad nerkami, wytwarzają za mało kortyzolu i często za mało aldosteronu. Choroba Addisona występuje we wszystkich grupach wiekowych i u obu płci.
Przyczyny choroby Addisona
Choroba Addisona jest wynikiem uszkodzenia nadnerczy, co powoduje niedobór hormonu kortyzolu, a często także niedobór aldosteronu. Nadnercza są częścią układu hormonalnego. Wytwarzają hormony, które przekazują instrukcje do praktycznie każdego organu i tkanki w organizmie. Nadnercza składają się z dwóch części. Wnętrze (rdzeń) wytwarza hormony podobne do adrenaliny. Warstwa zewnętrzna (kora) wytwarza grupę hormonów zwanych kortykosteroidami. Kortykosteroidy obejmują:
- Glikokortykoidy – Hormony te, w tym kortyzol, wpływają na zdolność organizmu do przekształcania jedzenia w energię, odgrywają rolę w odpowiedzi zapalnej układu odpornościowego i pomagają organizmowi reagować na stres.
- Mineralokortykoidy – Hormony te, w tym aldosteron, utrzymują równowagę stężenia sodu i potasu w organizmie, aby utrzymać prawidłowe ciśnienie krwi.
- Androgeny – Te męskie hormony płciowe są wytwarzane w niewielkich ilościach przez nadnercza zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet. Powodują rozwój seksualny u mężczyzn, wpływają na masę mięśniową, popęd seksualny (libido) i dobre samopoczucie zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet.
Przyczyny choroby Addisona
Cisawica może mieć następujące przyczyny:
Pierwotna niewydolność nadnerczy
W sytuacji kiedy kora nadnerczy jest uszkodzona i nie wytwarza wystarczającej ilości hormonów kory nadnerczy, stan ten nazywany jest pierwotną niewydolnością nadnerczy. Jest to najczęściej wynikiem choroby autoimmunologicznej. Z nieznanych powodów układ odpornościowy postrzega korę nadnerczy jako obcą, przystępuje do ataku i jej zniszczenia. Osoby z chorobą Addisona są bardziej narażone na wystąpienie chorób autoimmunologicznych.Inne przyczyny niewydolności nadnerczy mogą obejmować:
- Gruźlicę.
- Inne infekcje nadnerczy.
- Rozprzestrzenianie się raka do nadnerczy.
- Krwawienie do nadnerczy. W takim przypadku choroba Addisona może pojawić się bez wcześniejszych objawów.
Wtórna niewydolność nadnerczy
Przysadka mózgowa wytwarza hormon zwany hormonem adrenokortykotropowym (ACTH). ACTH z kolei stymuluje korę nadnerczy do produkcji hormonów. Łagodne guzy przysadki, stany zapalne i wcześniejsze operacje przysadki są częstymi przyczynami niewystarczającej produkcji hormonu przysadki. Zbyt mało ACTH może prowadzić do zbyt małej ilości glikokortykoidów i androgenów wytwarzanych fizjologicznie przez nadnercza, nawet jeśli same nadnercza nie są uszkodzone. Nazywa się to wtórną niewydolnością nadnerczy. Zbyt mała ilość ACTH nie wpływa na produkcję mineralokortykoidów. Większość objawów wtórnej niedoczynności kory nadnerczy jest podobna do objawów pierwotnej niewydolności nadnerczy. Jednak osoby z wtórną niedoczynnością kory nadnerczy nie mają przebarwień i są mniej narażone na poważne odwodnienie lub niskie ciśnienie krwi. Bardziej prawdopodobne jest, że mają niski poziom cukru we krwi.
Objawy choroby Addisona
Objawy choroby Addisona zwykle rozwijają się powoli, często przez kilka miesięcy. Zazwyczaj choroba postępuje tak wolno, że objawy są ignorowane. Objawy cisawicy mogą obejmować:
- Ekstremalne zmęczenie.
- Zmniejszenie masy ciała i zmniejszenie apetytu.
- Objawy skórne w postaci ciemnienia skóry (przebarwienia).
- Niskie ciśnienie krwi, nawet omdlenie.
- Pragnienie soli.
- Niski poziom cukru we krwi (hipoglikemia).
- Nudności, biegunka lub wymioty (objawy żołądkowo-jelitowe).
- Ból brzucha.
- Bóle mięśni lub stawów.
- Drażliwość.
- Depresja lub inne objawy behawioralne
- Wypadanie włosów.
- Zaburzenia seksualne u kobiet.
Pozostałe objawy Cisawicy
W niektórych przypadkach – takich jak uraz, choroba lub czas intensywnego stresu – objawy mogą pojawić się szybko i spowodować poważne zdarzenie zwane kryzysem Addisona, czyli ostrą niewydolnością nadnerczy. Kryzys Addisona to stan nagły i bardzo niebezpieczny dla pacjenta. Brak leczenia może prowadzić nawet do śmierci.
Objawy kryzysu Addisona obejmują:
- Uczucie niepokoju, zagubienia lub strachu lub innych zaburzeń psychicznych.
- Odwodnienie.
- Ekstremalna słabość.
- Problemy z zasypianiem lub całkowita utrata przytomności.
- Wysoka gorączka.
- Zawroty głowy lub omdlenie.
- Bladość.
- Silne wymioty i biegunka.
- Nagły, głęboki ból w dolnej części pleców, brzucha lub nóg.
Objawy skórne choroby Addisona
Częstym początkowym objawem cisawicy, czyli choroby Addisona jest powstawanie plam na skórze, które są ciemniejsze niż otaczająca je skóra (przebarwienia). Ten objaw skórny choroby Addisona najczęściej występuje w pobliżu blizn, przy fałdach skórnych, takich jak kostki, i na błonach śluzowych, takich jak dziąsła. Nieprawidłowości skórne mogą poprzedzać wystąpienie innych objawów o miesiące lub lata, ale nie występują u każdego człowieka. U niektórych osób z chorobą Addisona może również rozwinąć się stan zwany bielactwem, w którym białe plamy mogą pojawiać się na różnych obszarach ciała. Może się to różnić od jednej lub dwóch małych plamek na skórze lub wielu większych dotkniętych obszarów. W niektórych przypadkach na czole, twarzy lub ramionach mogą pojawić się czarne piegi.
Metody diagnozowania choroby Addisona
Aby zdiagnozować chorobę Addisona, lekarz może zastosować następujące metody:
Stan fizyczny
Lekarz oceni objawy i przeprowadzi badanie fizykalne. Ciemne plamy na skórze mogą być wskazówką dla lekarza, aby rozważył wykonanie badań w kierunku choroby Addisona.
Badania krwi
Zostaną wykonane w celu zmierzenia poziomu sodu, potasu, kortyzolu i ACTH we krwi.
Test stymulacji ACTH
Testuje reakcję nadnerczy po podaniu zastrzyku sztucznego ACTH. Jeśli nadnercza wytwarzają niski poziom kortyzolu po zastrzyku, mogą nie działać prawidłowo.
Zdjęcia rentgenowskie
Można je wykonać, aby szukać złogów wapnia na nadnerczach.
Tomografia komputerowa
Tomografia komputerowa wykorzystuje komputery do łączenia wielu obrazów rentgenowskich w widoki przekrojowe. Można wykonać tomografię komputerową w celu oceny nadnerczy i/lub przysadki mózgowej. Na przykład można zaobserwować, czy układ odpornościowy uszkodził nadnercza lub czy gruczoły są objęte zakażeniem.
Leczenie choroby Addisona
Aby leczyć chorobę Addisona, lekarz może przepisać hormony podobne do tych wytwarzanych przez nadnercza; na przykład tabletki z hydrokortyzonem zastępujące kortyzol. Jeśli w organizmie pacjenta brakuje również aldosteronu, może on otrzymać tabletki z octanem fludrokortyzonu. Jeśli pacjent przyjmuje fludrokortyzon, lekarz może zalecić zwiększenie spożycia soli, szczególnie w czasie upałów i wilgoci oraz po intensywnych ćwiczeniach. W stanach nagłych i podczas operacji lek podaje się dożylnie (bezpośrednio do żyły).
W leczeniu cisawicy stosuje się hydrokortyzon lub prednizon, a także fludrokortyzon. Zwykle kortyzol jest wydzielany maksymalnie wczesnym rankiem i minimalnie wieczorem. Zatem hydrokortyzon (identyczny z kortyzolem) podaje się w 2 lub 3 podzielonych dawkach, z typową całkowitą dawką dobową 15 do 30 mg. Jeden schemat podaje połowę całej dawki rano, a pozostała połowa między porą obiadową a wczesnym wieczorem (np. 10 mg, 5 mg, 5 mg). Inny schemat dawkowania podaje dwie trzecie rano i jedną trzecią wieczorem.
Zasadniczo należy unikać dawek podawanych bezpośrednio przed snem, ponieważ mogą one powodować bezsenność. Alternatywnie można zastosować prednizon 4 do 5 mg doustnie rano i ewentualnie dodatkowo 2,5 mg doustnie wieczorem. Dodatkowo, w celu zastąpienia aldosteronu, zaleca się doustne stosowanie fludrokortyzonu w dawce od 0,1 do 0,2 mg raz dziennie. Najłatwiejszym sposobem dostosowania dawki fludrokortyzonu jest zapewnienie prawidłowego ciśnienia krwi i poziomu potasu w surowicy. Prawidłowe nawodnienie i brak hipotonii ortostatycznej są dowodami odpowiedniej terapii zastępczej. U niektórych pacjentów fludrokortyzon powoduje nadciśnienie, które leczy się poprzez zmniejszenie dawki lub rozpoczęcie stosowania niediuretycznego leku przeciwnadciśnieniowego. Niektórzy lekarze mają tendencję do podawania zbyt małej ilości fludrokortyzonu, aby uniknąć stosowania leków przeciwnadciśnieniowych. Współistniejące choroby (np. infekcje) są potencjalnie groźne i powinny być natychmiastowo leczone.
Podczas choroby należy podwoić dawkę hydrokortyzonu pacjenta. Jeśli nudności i wymioty uniemożliwiają leczenie doustne, konieczne jest leczenie pozajelitowe. Pacjentów należy poinstruować, kiedy przyjmować dodatkowo prednizon lub hydrokortyzon, i nauczyć samodzielnego podawania hydrokortyzonu pozajelitowego w nagłych sytuacjach. Pacjent powinien mieć dostęp do ampułkostrzykawki zawierającej 100 mg hydrokortyzonu do podania domięśniowego lub podskórnego. Bransoletka lub portfel z diagnozą i dawką kortykosteroidu może pomóc w przypadku przełomu nadnerczowego, który uniemożliwia pacjentowi komunikację. Gdy utrata soli jest duża, np. w bardzo gorącym klimacie, może być konieczne zwiększenie dawki fludrokortyzonu. Przy współistniejącej cukrzycy i chorobie Addisona dawka hydrokortyzonu zwykle nie powinna przekraczać 30 mg/dobę; w przeciwnym razie zwiększa się zapotrzebowanie na insulinę.
Kto jest narażony na wystąpienie cisawicy, czyli choroby Addisona?
- Osoby chorujące na nowotwór złośliwy.
- Pacjenci przyjmujący antykoagulanty (leki rozrzedzające krew).
- Chorzy mający przewlekłe infekcje, takie jak gruźlica.
- Osoby, które przeszły operację usunięcia jakiejkolwiek części nadnercza.
- Pacjenci cierpiący na chorobę autoimmunologiczną, taką jak cukrzyca typu 1 lub choroba Gravesa-Basedowa.
Przełom nadnerczowy
Przełom nadnerczowy jest ostrym stanem nagłym zagrażającym życiu, przyczyniającym się do nadmiernej śmiertelności zgłaszanej u pacjentów z niewydolnością kory nadnerczy. Szacuje się, że u pacjentów z niewydolnością kory nadnerczy częstość występowania przełomu nadnerczowego wynosi 8 na 100 pacjentów.
Pacjenci z przełomem nadnerczowym mają ogólnoustrojowe złe samopoczucie z niespecyficznymi objawami podmiotowymi i przedmiotowymi, często prowadzącymi do błędnej diagnozy i opóźnionego leczenia. Stan ten może być pierwszym objawem niewydolności nadnerczy lub może wystąpić u pacjentów, u których rozpoczęto leczenie zastępcze glikokortykoidami. Infekcje są głównym czynnikiem wywołującym, ale inne przyczyny obejmują stres fizyczny, taki jak zabieg chirurgiczny lub uraz, przerwanie terapii glikokortykoidami, duża aktywność fizyczna i stres psychiczny.
Leczenie doraźne polega na szybkim rozpoznaniu i podaniu pozajelitowo hydrokortyzonu, nawodnieniu i leczeniu nieprawidłowości elektrolitowych. Zapobieganie koncentruje się na edukacji pacjentów. Wszystkich pacjentów należy przeszkolić w zakresie dawkowania i pozajelitowego podawania glikokortykoidów. Pomimo wielu ulepszeń w leczeniu pacjentów z niewydolnością kory nadnerczy, przełom nadnerczowy nadal występuje i stanowi główne źródło zachorowalności, śmiertelności i niepokoju dla pacjentów.
Ulepszona edukacja pacjentów i lekarzy oraz środki ułatwiające pozajelitowe samodzielne podawanie hydrokortyzonu w zbliżającym się kryzysie mają kluczowe znaczenie dla postępowania w tym zagrażającym życiu zdarzeniu.
Artykuł napisała:
Budziosz – studentka 5 roku farmacji, zafascynowana światem medycyny
Źródła:
- Andreas Barthel, Georg Benker, Kai Berens, Sven Diederich, Burkhard Manfras, Matthias Gruber, Waldemar Kanczkowski, Greg Kline, Virginia Kamvissi-Lorenz, Stefanie Hahner, Felix Beuschlein, Ana Brennand, Bernhard O Boehm, David J Torpy, Stefan R Bornstein, „An Update on Addison’s Disease”, 2018, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30562824/1.
- https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/addisons-disease/symptoms-causes/syc-20350293.
- https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/15095-addisons-disease.