Każdy człowiek przynajmniej raz w życiu zastanawia się, kim jest i jaki jest. Nasze zachowanie, emocje i intelekt czynią nas indywidualnymi istotami. Złożoność ludzkiego umysłu od lat fascynuje badaczy, próbujących sklasyfikować dosłownie wszystko, także osobowość i jej wpływ na życie, świat, społeczeństwo. A Ty, kim jesteś?!
Czym właściwie jest osobowość?
Istnieje kilka definicji osobowości. Wynika z nich, że jest ona zestawem funkcji i podstawowych elementów, tworzących wzór emocji, zachowań i możliwości psychicznych, którymi dana osoba wpływa na swoje otoczenie i które odróżniają ją od innych osób. Jest to jednak najogólniejsze znaczenie owego pojęcia.
Osobowość jest jednym z najważniejszych pojęć psychiatrycznych i psychologicznych. Osadzenie umysłu człowieka, jego odczucia i uczucia, akcje i reakcje, a także relacje ze środowiskiem, w którym żyje, zawsze wzbudzały intensywne zainteresowanie pasjonatów myślenia, analizowania i wiedzy. Filozofowie, lekarze, naukowcy, a nawet duchowni zastanawiali się, dlaczego jedni są aktywni i sprawiają wrażenie nieustraszonych, a inni z radością mogliby leniuchować przez cały dzień. Stworzyli oni szereg, czasami bardzo różniących się od siebie, teorii osobowości, dających nam odpowiednie narzędzia do badań nad osobowością, opisujących sposoby pozyskiwania o niej informacji i odczytywania sygnałów badanej osoby.
Obecnie znany system typów osobowości, na którym bazuje współczesna psychologia to dzieło łączone trzech wybitnych lekarzy:
- Hipokratesa,
- Zygmunta Freuda,
- Karola Junga.
Jakie są typy osobowości?
Istnieje kilka podziałów osobowości.
Teoria osobowości według Hipokratesa
Najstarszą teorię osobowości zawdzięczamy żyjącemu około roku 400 p.n.e. greckiemu lekarzowi Hipokratesowi, pionierowi medycyny, stawianemu za wzór dla jego współczesnych kolegów po fachu. U jej podstaw leży teoria humoralna, oparta na „humorach” – ludzkich płynach ustrojowych (krew, śluz, żółć i czarna żółć). Hipokrates wierzył, że przewaga jednego z nich determinuje zachowanie i uzależnia cechy osobowości.
Typów osobowości według Hipokratesa jest cztery.
- Sangwinik (z łac. sanguis — krew):
- aktywny optymista;
- otwarty, pozytywnie nastawiony;
- uśmiechnięty, radosny;
- Flegmatyk (z grec. flegma — śluz):
- powolny, spokojny;
- bierny, o niezbyt przytomnym umyśle;
- opanowany, chłodny emocjonalnie;
- Choleryk (z grec. chole — żółć):
- wybuchowy, łatwo się denerwuje;
- nerwowy i humorzasty;
- przewrażliwiony na punkcie wszystkiego;
- Melancholik (z gr. melas chole — czarna żółć):
- ponury, łatwo wpada w depresję;
- zdecydowany pesymista, samotnik;
- najczęściej smutny, płaczliwy;
Wymieszane osobowości
Współcześnie mówi się o istnieniu wymieszanych osobowości, wynikających z połączeń dwóch typów.
Połączenia naturalne, najczęściej spotykane:
- sangwinik-choleryk;
- melancholik-flegmatyk;
Rzadziej spotykane są połączenia uzupełniające:
- sangwinik-flegmatyk;
- choleryk-melancholik;
Najrzadsze są połączenia przeciwstawne:
- sangwinik-melancholik;
- choleryk-flegmatyk;
Jest to podział stosowany obecnie.
Pomimo dużego stopnia ogólności, teoria Hipokratesa wywarła ogromny wpływ na świat średniowiecznej i renesansowej Europy. Odniesienia do niej można znaleźć w dziełach największych twórców tamtych epok, w tym Szekspira. Najwięcej o znaczeniu teorii Hipokratesa powie nam nasza współczesność. Bowiem pomimo upływu wieków, rozwoju psychologii i postrzegania osobowości określenia „flegmatyk„, „choleryk” i „melancholik” są używane w języku potocznym, skojarzone z dokładnie takimi samymi cechami charakteru. To pokazuje, jak silnie pierwsza teoria osobowości wrosła w europejskie społeczeństwo.
Teoria psychoanalizy Freuda
Jest to pierwsza z teorii psychodynamicznych, będących wówczas nowością w badaniach osobowości. Jest ona o tyle istotna, że zaczęto myśleć o osobowości nie jako o cechach przypisanych, lecz o cechach zmiennych, podatnych na modyfikacje, wynikające z doświadczeń i wpływu otoczenia.
Autorem teorii psychoanalizy był wiedeński lekarz, Zygmunt Freud, żyjący na przełomie XIX i XX w. Freud nie był psychologiem, nie był nawet psychiatrą. Jego specjalizacją była neurologia. Dziś doskonale zdajemy sobie sprawę, że te dwie gałęzie medycyny są ze sobą bardzo blisko skorelowane, wszak obie zajmują się mózgiem i umysłem. W czasach Freuda jednak nie było to takie jasne. Freud bardzo interesował się zagadnieniami związanymi z osobowością, zachowaniami, a szczególnie popędami, z czego jest najbardziej znany.
Zdaniem Freuda osobowość składa się z trzech części i jest nieustannie definiowana przez ciągłe konflikty pomiędzy nimi.
Struktura osobowości według Freuda
- ID – warstwa najbardziej instynktowna i pierwotna, pragnąca zaspokoić podstawowe pragnienia i potrzeby;
- EGO – najbardziej skonfliktowana warstwa, walcząca o zachowanie równowagi pomiędzy osobistymi pragnieniami a wymaganiami zewnętrznymi;
- SUPEREGO — warstwa reprezentująca wewnętrzną formę wymagań zewnętrznych, czyli norm społecznych, oczekiwań rodziny i społeczeństwa;
Freud był przekonany, że wszelkie problemy emocjonalne i osobowościowe wynikają właśnie z braku umiejętności, koniecznych dla pogodzenia „swojego ja” z „czyimś ja”, a jedynym lekarstwem jest uświadomienie sobie własnych problemów. Jednocześnie ogromną rolę w kształtowaniu trzystopniowej osobowości przypisywał dzieciństwu i wczesnej młodości, upatrując się w nich głównych źródeł trudności w zachowaniu równowagi między ID a SUPEREGO. W tym celu stosował stworzoną przez siebie psychoanalizę, używającą analizy wolnych skojarzeń i analizy snów, przez które przemawiało ID.
Ogromną rolę w badaniach osobowościowych odegrał także uczeń Freuda, Karol Jung.
Typy osobowości wg Junga
Karol Jung był szwajcarskim psychiatrą, filozofem, naukowcem, a także malarzem. Okres jego działalności przypada na pierwszą połowę XX w., on sam zaś przeżył 86 lat i w czasie swojego długiego życia wniósł ogromny wkład do twierdzeń psychologicznych, leczenia psychiatrycznego, filozofii i teologii, przysłużył się również nauce o kulturze, neurologii i fizyce kwantowej. Był uczniem i przyjacielem, a potem przeciwnikiem oraz zagorzałym krytykiem Freuda.
Wprowadził do języka naukowego wiele ważnych, istotnych dziś dla psychologii pojęć. Kompleksy, nieświadomość zbiorowa, archetypy, synchroniczność to tylko niektóre z nich. Był też twórcą systemowego podziału osobowości.
Jung skorzystał z osi, stworzonej przez Freuda i znacznie ją rozszerzył. Osobowość w tym ujęciu składała się z podsystemów psyche. Z jednej strony zawierając w sobie świadomość, podświadomość i nieświadomość, a z drugiej znacznie liczniejsze sfery psychiczne.
Hierarchia podsystemów psyche:
- Ego/Ja – przystosowujące osobowość do wymagań świata zewnętrznego;
- Persona – odpowiada za tworzenie relacji pomiędzy wewnętrznym światem a zewnętrzną społecznością;
- Dusza – sfera właściwa osobowości, łącząca emocje, uczucia i odczucia, doświadczane wewnętrznie z warunkami zewnętrznymi, na które reaguje. Dusza jest przeciwieństwem Persony, a zarazem jej dopełnieniem. Składa się z dwóch elementów:
Animy — kobiecej strony męskiej psychiki;
Animusa — męskiej strony kobiecej psychiki;
- Nieświadomość indywidualna – doświadczenia i wiedza nieuświadomione przez daną osobę;
- Nieświadomość zbiorowa – doświadczenia i wiedza nieuświadomione przez grupę osób, co najczęściej odnosi się do całej ludzkości;
Według teorii Junga cały podsystem podporządkowuje się w swych czynnościach hierarchii, skupionej na punktach kardynalnych, zwanych kompleksami. Stanowią one zbiór tworów umysłowych (myśli, wyobrażeń, odczuć, uczuć, przekonań), niosących ogromny, nieświadomy ładunek emocjonalny, który uświadomiony może mieć zgubny wpływ na życie jednostki.
W przeciwieństwie do Freuda, Jung pojmował libido jako pewną energię, siłę psychiczną, w zależności od danej osobowości kierującą się w stronę świata zewnętrznego (ekstrawertyzm) lub wewnętrznego (introwertyzm).
- Ekstrawertyk to osoba przekładająca doznania, pochodzące z otoczenia, nad te, które przeżywa „w środku”. Oznacza to jednocześnie, że źródłem przeżyć ekstrawertyka są jego relacje z innymi ludźmi, zdarzenia w których uczestniczy, czerpie radość z przebywania w grupie.
- Introwertyk to jego całkowite przeciwieństwo, jest on więc kimś skupionym na swoich wrażeniach, odczuwanych w głębi własnego „ja”. Wydaje się być zamknięty w sobie, nie udziela się towarzysko, najczęściej ma tylko kilku przyjaciół. Jest szczęśliwy, mogąc przeżywać emocje w pojedynkę.
Jung skorzystał też z teorii osobowości Hipokratesa, rozbudowując cztery typy osobowości o dokładny rozkład cech, charakterystycznych dla każdego z nich.
Jednoznacznie zaznaczył, że sangwinik i choleryk to osobowości ekstrawertyczne, zaś flegmatyk i melancholik należą do osobowości introwertycznych. W rezultacie można powiedzieć, iż następuje tutaj korelacja pomiędzy aktywnym a biernym trybem życia.
Szacuje się, że obecnie ok. 25%-46% społeczeństwa to introwertycy, a ich postawa często mylona jest z nieśmiałością, zaburzeniami schizoidalnymi oraz fobiami społecznymi.
Typy osobowości a predyspozycje zawodowe
Teoria osobowości znalazła praktyczne zastosowanie w badaniu predyspozycji zawodowych. Wraz z rozwojem rynku pracy oraz doradztwa personalnego i zawodowego pojawiły się testy, mające sprawdzić, jak dane cechy osobowości jednostki odnajdują się w wymaganiach konkretnych zawodów. Wszystko po to, by zagwarantować zadowolenie i satysfakcję, płynącą z wykonywania pracy, a także wyrównać szanse na znalezienie odpowiedniej posady.
- Sangwinik sprawdzi się w zawodach, wymagających aktywności i przejmowania inicjatywy, takich jak nauczyciel, sprzedawca, przedstawiciel handlowy.
- Choleryk odnajdzie się na stanowiskach kierowniczych, w zawodach wymagających charyzmy, zdolności przywódczych i stanowczego działania, między innymi jako prawnik, menedżer, policjant, polityk.
- Flegmatyk idealnie pasuje do zawodów, w których liczy się spokój i opanowanie. Preferuje ciszę oraz przewidywalne, powtarzalne czynności, na których może się skupić. Będzie świetnym psychologiem, bankowcem, pisarzem.
- Melancholik najlepiej czuje się, gdy może wykonywać pracę w swoim własnym rytmie. Bez względu na to, czy przepisuje czy tworzy, ceni sobie spokój i elastyczność. Chce mieć czas, aby się zamyślić. Spełni się jako bibliotekarz, księgowy, farmaceuta, artysta sztuk plastycznych.
Zaburzenia osobowości
Podobnie jak w innych sferach umysłu, osobowość również może wykształcić nieprawidłowe cechy i wzorce zachowań, które utrudniają codzienne funkcjonowanie i relacje z otoczeniem.
Osobowości zaburzone stoją w sprzeczności z typografią osobowości, tj. wykazują cechy sporne i całkowicie sprzeczne.
Rodzaje zaburzeń osobowości:
- Osobowość paranoiczna – cechuje ją ciągła podejrzliwość, życie w poczuciu zagrożenia, nieracjonalne przekonanie o możliwości bycia zaatakowanym i prześladowanym; wymaga diagnostyki w celu wykluczenia schizofrenii paranoidalnej;
- Osobowość schizoidalna – osoba z tą osobowością wykazuje cechy antyspołeczne, jest skrajnym indywidualistą, odizolowuje się od innych, potrafi być bardzo nieprzyjemna i opryskliwa; wymaga wykluczenia schizofrenii;
- Osobowość typu borderline (z pogranicza) – dla kogoś posiadającego osobowość typu borderline linia pomiędzy miłością a nienawiścią jest bardzo płynna, potrafi on nagle i bez wyraźnego powodu znienawidzić ukochaną osobę, cechuje go niestabilność emocjonalna; w kwestiach opisowych osobowość typu borderline przypomina chorobę afektywną dwubiegunową;
- Osobowość unikająca (lękliwa) – cechuje ją wycofanie społeczne przy jednoczesnej niskiej samoocenie i zaniżonym poczuciu własnej wartości, z lęku przed odrzuceniem następuje unikanie relacji z ludźmi; wymaga diagnostyki w kierunku fobii i nerwicy;
- Osobowość zależna – następuje całkowite uzależnienie siebie od innych osób, przyjmowanie roli bezwolnej marionetki, za którą trzeba podejmować decyzje, jest to osobowość całkowicie bierna, niewykazująca żadnych cech aktywnych;
- Osobowość narcystyczna – charakteryzuje ją skupienie na sobie, przekonanie o własnej wielkości, zawężenie obszaru zainteresowań do swoich uczuć i potrzeb, przy braku empatii, zainteresowania emocjami oraz zdaniem innych ludzi;
- Osobowość anankastyczna – osoby z tym zaburzeniem są przesadnie pedantyczne, poważne i nieugięte; nie znoszą kompromisów i trzymają się sztywnych reguł, to całkowici perfekcjoniści; wymaga diagnostyki w kierunku fobii i kompulsji;
- Osobowość dyssocjalna (antyspołeczna) – cechuje ją bunt wobec reguł społecznych, całkowita negacja przyjętych norm, niechęć wobec przestrzegania obowiązującego prawa;
- Osobowość histrioniczną – obsesja na punkcie zwracania na siebie uwagi, potrzeba ciągłego bycia w świetle reflektorów, skłonności do plotkowania i zmyślania tylko po to, by być zauważalnym;
- Osobowość neurotyczna– cechą dominującą jest skłonność do zamartwiania się, nadmiernych rozmyślań i analizy każdej błahostki, a także przewrażliwienie i bezgraniczna krytyka swojej osoby;
Najciekawszym zaburzeniem osobowości jest jednak zaburzenie dysocjacyjne tożsamości. Szerzej znane jako rozdwojenie jaźni. Potoczna nazwa nie oddaje jednak skali zaburzenia, polegającego na występowaniu u danej osoby więcej niż jednej osobowości. Rozwarstwienie (dysocjacja) następuje najczęściej po traumatycznych przeżyciach, szoku związanym z obcowaniem ze śmiercią lub też wykorzystywaniem seksualnym i związany jest nieświadomym wykluczaniem bolesnych wspomnień ze świadomości.
W ten sposób tworzy się kolejna osobowość, o innych cechach, a czasami nawet płci, preferencjach seksualnych, alergiach, ilorazie inteligencji oraz ostrości wzroku. U wielu chorych występuje kilka różnych osobowości, znane są przypadki sześciu i siedmiu, a żadna z nich nie wie o istnieniu pozostałych, myśląc że jest tą jedyną.
Pomimo zaawansowania technologicznego i szeroko zakrojonym badaniom nad naturą osobowości wciąż istnieją rzeczy, które nie zostały wyjaśnione. Aktualne więc zadaje się pytanie: skoro jestem, kim jestem, to kim jestem?!