Niewiele jeszcze wiemy o psychice, ale niektóre zjawiska psychiczne zostały już wynalezione do użytku. Jednym z takich zjawisk, które jest na ustach wszystkich, jest efekt placebo.
Co to jest efekt placebo?
Placebo to substancja nieposiadająca właściwości terapeutycznych. Jeśli jednak przekonamy pacjenta, że jest to rzeczywiście skuteczny lek, to po zażyciu takiej substancji pacjent może uwierzyć, że czuje się lepiej. Zjawisko to nazywane jest efektem placebo — subiektywna poprawa samopoczucia wynika z przekonania pacjenta o skuteczności działania, nawet jeśli w rzeczywistości efekt ten jest neutralny.
Na efekt placebo składa się szereg mechanizmów — uwalnianie neuroprzekaźników, które działają na receptory i aktywują określone części mózgu (siła umysłu). Procesy te oraz placebo są silnie uzależnione od sugestii, tak więc mamy tu do czynienia z połączeniem mechanizmów neurologicznych i psychiatrycznych.
Placebo został przekonująco udowodniony przez naukowców już w 1998 roku. Badani posmarowali jeden palec wskazujący fajnym, ale nieznanym dotąd środkiem przeciwbólowym — trivaricainą — podczas gdy drugi palec nie został posmarowany niczym. Następnie zaciskano palce szczypcami i pytano o odczucia.
Większość badanych twierdziła, że palec posmarowany trivaricainą bolał o wiele mniej. Jednak trivaricaine nie była tak naprawdę środkiem przeciwbólowym, nie zawierała żadnego aktywnego składnika. Jednak sugestia pomogła przekonać badanych o jej skuteczności, a przekonanie pacjenta, że ból powinien być mniejszy dzięki środkowi przeciwbólowemu, zmniejszyło odczuwanie bólu.
Im mocniej pacjent jest przekonany o skuteczności leku i leczenia, tym skuteczniejszy będzie dla niego efekt. Duże znaczenie dla perswazji ma:
- forma placebo i sposób jego użycia (duże tabletki są bardziej przekonujące niż małe, zastrzyki i kroplówki są skuteczniejsze niż tabletki),
- zaufanie do lekarza i kliniki,
- cena (droższe oznacza lepsze i skuteczniejsze),
- trudność w zdobyciu (trudny do zdobycia, rzadki lek jest lepszy niż powszechny),
- opinie innych (im pomogło — mnie też pomoże).
Placebo ma również efekt przeciwny — nocebo. To wtedy osoba tak bardzo wierzy, że powinna mieć skutki uboczne lub problemy zdrowotne, że zaczyna je doświadczać.
Jak placebo i nocebo jest wykorzystywane we współczesnej medycynie?
Pigułki placebo są stosowane w badaniach klinicznych. Zewnętrznie mają one wyglądać tak samo jak prawdziwe leki. Pomaga to wyeliminować wpływ wiary pacjenta w wyleczenie w celu odpowiedniego przetestowania leku.
Placebo jest wykorzystywane celowo — stosuje się w badaniach klinicznych leków, a czasem jako element terapii. Wyjaśnia to również popularność niektórych terapii alternatywnych.
W badaniach klinicznych leków stosuje się tabletki placebo — pozwala to na oddzielenie wiary pacjentów w wyleczenie od rzeczywistej skuteczności leku. Najbardziej wiarygodne jest badanie kontrolowane z podwójnie ślepą próbą. W takich badaniach nie tylko jedna grupa otrzymuje placebo, a druga lek, ale odbywa się to na ślepo — ani pacjent, ani lekarz nie wiedzą, kto co otrzymał. Dzieje się tak dlatego, że wiara lekarza również odgrywa dużą rolę w efekcie placebo.
Placebo w terapii zaburzeń psychicznych
Placebo stosuje się w terapii, gdy przyczyną obniżenia jakości życia są w całości lub częściowo zaburzenia psychiczne: np. w niektórych chorobach psychicznych, zespole bólowym, chorobie Parkinsona, zespole jelita drażliwego. Czasami placebo stosuje się, gdy skuteczny lek nie jest dostępny lub gdy istniejący lek jest nieskuteczny.
Efekt placebo przykładowo jest wykorzystywany w psychoterapii i przynosi pewne korzyści. Czasami działa sama z siebie, bez działania ze strony terapeuty — na przykład, jeśli uczestnik psychoterapii grupowej widzi kogoś, kto już został wyleczony z tej samej choroby, może to mieć dla niego efekt terapeutyczny: „On został wyleczony, więc terapia pomoże i mnie”.
Ponadto są kompulsywni pacjenci uzależnieni, którzy nieustannie proszą o leki poza przepisaniem. Dostają szczepionkę z roztworu soli fizjologicznej. Nie ma w tym nic złego, a nawet bardzo im to pomaga, ponieważ myślą, że otrzymują lepsze leczenie.
Jak efekt placebo wykorzystuje medycyna alternatywna?
Placebo wygląda jak „myślowe uzdrawianie”, o którym często mówią adepci medycyny alternatywnej. Jednak placebo i nocebo wcale nie polega na leczeniu. Placebo zmienia psychologiczną percepcję choroby, jednak nie leczy samej choroby, nie usuwa jej przyczyny. Dlatego przepisywanie placebo, gdy istnieją leki o udowodnionej skuteczności lub wiadomo, że placebo w żaden sposób nie pomoże, jest naruszeniem etyki lekarskiej.
Medycyna alternatywna wykorzystuje jednak placebo — to właśnie on sprawia, że ludzie myślą, że to pomaga. Aby przekonać ludzi, stosuje się wiele metod:
- Specjalne maszyny i unikalna diagnostyka. Na przykład słynna metoda Volla, czy terapia biorezonansowa — stwarzają one pozory badania na specjalnych maszynach (skuteczność nie została potwierdzona naukowo).
- Trudność uzyskania. Na przykład systemy wstrząsowe, programowanie „lekarstw” do leczenia, rzadkość specjalistów lub składników.
- Wrażenia zewnętrzne i opinie. Na przykład, uzdrowiciel może mieć specjalnych wielbicieli siedzących w pokoju przyjęć, lub też sceneria może być imponująca — obskurne instrumenty, dyplomy i listy pochwalne na ścianach.
- Uwaga na pacjenta. Homeopaci i uzdrowiciele zazwyczaj słuchają gości o wiele bardziej niż lekarze konwencjonalni. Otaczają je uwagą, co wpływa na nasze wrażenie, że wszystkie problemy zostały dokładnie zbadane, przyczyny zidentyfikowane, a więc na pewno wyleczone.
- Gwarancje sukcesu. Lekarze doskonale zdają sobie sprawę, że nie są wszechmocni — nawet przy dzisiejszych możliwościach nowych badań klinicznych nie zawsze udaje się znaleźć przyczynę choroby, nie zawsze też można znaleźć właściwe lekarstwo.
- Cena. wykorzystuje się to często bezwstydnie — wielu ludzi wierzy, że dobre rzeczy nie mogą być tanie. Ponadto nie chcemy myśleć, że wydaliśmy pieniądze i włożyliśmy wysiłek na próżno, a to dodatkowo przyczynia się do przekonania, że działa efekt placebo.
Leki homeopatyczne działają poprzez placebo, a niektóre z nich przepisują zwykli lekarze. Nie zawsze jest to coś złego — czasami ludzie naprawdę potrzebują czegoś, co poprawi im samopoczucie. Na przykład ostrej infekcji dróg oddechowych nie trzeba leczyć, organizm sam sobie z nią poradzi, a wszystkie przepisy są potrzebne, aby łatwiej znieść chorobę. W końcu o wiele przyjemniej jest oddychać przez nos i nie mieć bólu gardła czy gorączki. Jednak wiele osób nie czuje się komfortowo, jeśli lekarz ich nie leczy.
Dlatego też lekarze przepisują czasami nie tylko środki objawowe, ale również leki homeopatyczne — Anaferon, Ergoferon, Viferon lub Ocillococcinum, na przykład. Nie ma w nich żadnej szkody, ale nie ma też żadnej korzyści, chyba że w postaci dochodu na rzecz ich producenta i serwisy zdrowotne.
Niektóre osoby mogą skorzystać z homeopatii lub innych terapii alternatywnych: mogą one utwierdzić je w przekonaniu, że wszystko jest pod kontrolą, pomóc im poczuć się inaczej we własnej skórze.