Najczęstszą przyczyną zgonu w krajach rozwijających się są choroby układu krążenia. Drugie miejsce na tej liście zajmują nowotwory złośliwe. W ciągu ostatnich lat obserwuje się ciągły wzrost zapadalności i umieralności z powodu tych chorób. W celu wykrycia nowotwory stosuje się szereg badań. Jest to wywiad lekarski, badanie fizykalne, badania diagnostyki obrazowej (RTG, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny, USG) oraz badania laboratoryjne. Ogromne znaczenia mają także badania histopatologiczne i cytologiczne. Jednak wyniki badań biochemicznych stanowią bardzo ważny wskaźnik w przypadku wystąpienia danej choroby nowotworowej.
Czym jest nowotwór?
Nowotwory to choroby, które polegają na powstaniu nieprawidłowych komórek organizmu, które mają zdolność do niekontrolowanej i nieograniczonej proliferacji (dzielenia się). Są to tak zwane komórki nowotworowe. Mogą wywodzić się z każdego rodzaju tkanki ludzkiego organizmu.
Komórki nowotworowe powstają w wyniku mutacji genetycznych. Każda komórka posiada specjalny aparat białkowy, który ma na celu chronić przed mutacjami. Pewna grupa białek i komórek układu odpornościowego rozpoznaje wystąpienie mutacji oraz charakterystycznych cząsteczek i kieruje komórkę na drogę śmierci tak, by ta nie mogła się dzielić w sposób niekontrolowany. Takie mutacje genetyczne, które są naprawiane przez komórki, powstają w naszym organizmie nieustannie. Niekiedy jednak ten wspaniały aparat chroniący komórki przed zmianami nowotworowymi zawodzi i dochodzi do powstania superkomórek dzielących się bardzo intensywnie.
Co prowadzi do powstania nowotworu?
Czynnikiem wywołującym mutację genetyczną jest mutagen. Mutageny możemy podzielić na chemiczne, fizyczne i biologiczne.
Do czynników mutagennych fizycznych możemy zaliczyć pestycydy, dioksyny, aflatoksynę, kolchicyna (alkaloid występujący w zimowicie jesiennym – roślinie występującej w Magurskim Parku Narodowym). Ogromne znaczenie rakotwórcze ma dym tytoniowy, który zawiera takie mutageny jak: fenol, krezol, β-naftyloamina, benzopiren, smoła, chydrazyna, chlorek winylu oraz kilkanaście innych związków zwiększających w ogromny sposób ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej.
Mutagenami fizycznymi są przede wszystkim różnego rodzaju promieniowania, głównie jonizujące. Wyróżniamy wśród nich promieniowanie gamma, promieniowanie rentgenowskie oraz ultrafioletowe. Promieniowanie rentgenowskie (X) wykorzystywane jest w niewielkich dawkach podczas wykonywania zdjęć RTG oraz w tomografii komputerowej. Dawki są jednak nieduże, a wartość diagnostyczna znacznie przewyższa minimalne ryzyko. Promieniowanie ultrafioletowe jest składową promieniowania docierającego do Ziemi ze Słońca. Może mieć ono działanie kancerogenne (rakotwórcze), ale również spełnia pozytywne role dla naszego organizmu. Promieniowanie UV bierze udział w przekształcaniu 7-dehydrocholesterolu do cholekalcyferolu i dalej do syntezy witaminy D3. Zbyt duża ekspozycja (długotrwałe opalanie, korzystanie z solarium), może jednak prowadzić do czerniaka złośliwego (nowotwór skóry o wysokiej śmiertelności). Dlatego tak ważne jest korzystanie z filtrów UV (nie tylko w lecie).
Czynnikami biologicznymi, które mogą prowadzić do nowotworzenia, są niektóre wirusy (HPV, retrowirusy), pierwotniaki, takie jak Toxoplasma gondii oraz niektóre grzyby.
Warto wspomnieć o różnicy, jaka występuje między pojęciem rak a nowotwór. Różnica ta polega na tym, że rakiem nazywamy tylko te nowotwory, które wywodzą się z tkanki nabłonkowej.
Diagnostyką oraz leczeniem chorób nowotworowych zajmuje się dziedzina medycyny zwana onkologią, ale również uczestniczy w tym chirurgia onkologiczna oraz patomorfologia.
Czym są markery nowotworowe?
Choroba nowotworowa prowadzi do znacznych odchyleń od normy wielu parametrów organizmu. Niektóre z nich są nieswoiste i nie wskazują jednoznacznie na przyczynę takiego zjawiska. Jednak wskazują na toczący się niekorzystny proces w organizmie. Takimi nieswoistymi biochemicznymi wskaźnikami chorób nowotworowych są na przykład nieprawidłowe wyniki morfologii krwi, odczynu Biernackiego, stężeń określonych enzymów, białek oraz hiperkalcemia.
Niekóre komórki nowotworowe syntezują i wydzielają jednak białka bardzo charakterystyczne, których nie wydzielają komórki zdrowe. Substancje te określa się jako markery nowotworowe i dzieli na dwie grupy:
- Komórkowe markery nowotworowe. Są to antygeny wbudowane w błonę komórkową komórki nowotworowej. Można jest wykrywać metodami immunologicznumi.
- Krążące markery nowotworowe. To związki produkowane i uwalniane przez komórki nowotworowe do krwi.
W diagnostyce nowotworów najczęściej oznacza się antygen sterczowy (PSA), antygen karcinoemrionalny (CEA), alfa-fetoproteinę (AFP, antygen towarzyszący nowotworom przewodu pokarmowrgo (CA 19-9) oraz gonadotropinę kosmówkową (hCG). Badaniu poziomu markerów nowotworowych musi towarzyszyć także diagnostyka objawów oraz prawidłowa interpretacja wyników badań różnego rodzaju.
Antygen karcinoembrionalny (CEA)
Jest to białko połączone z częścią cukrową (glikoproteina). Jego synteza jest bardzo intensywna podczas życia płodowego. Wtedy glikoproteina ta jest uwalniana przez komórki przewodu pokarmowego i trzustki, natomiast po narodzinach, białko to nie jest już wytwarzane. Może się to jednak zmienić w przypadku wystąpienia niektórych chorób nowotworowych. Antygen karcinoembrionalny może być wytwarzany przez komórki raka jelita grubego, ale także niekiedy raka sutka, trzustki, żołądka i gruczolakoraka płuc. Wzrost tego czynnika następuje także u palaczy oraz osób cierpiących na marskość wątroby, zapalenie jelit oraz cholestazę (zatrzymany odpływ żółci).
Antygen karcioembriogenalny ma duże znaczenie w monitorowaniu przebiegu leczenia nowotworów po radykalnym leczeniu operacyjnym, chemioterapii oraz radioterapii. Wartość referencyjna stężenia CEA w surowicy u osób niepalących wynosi 0-3,2 ng/ml a u osób palących 0-5,8 ng/ml.
Swoisty antygen sterczowy (PSA)
Jest to glikoproteina syntezowana wyłącznie w komórkach nabłonka kanalików stercza. Białko to jest ważnym składnikiem ejakulatu (spermy). Białko to jednak jest także markerem nowotworowym. Jego stężenie we krwi rośnie w przypadku występowania raka stercza, gruczolaka oraz łagodnego przerostu stercza (prostaty, gruczołu krokowego). PSA w surowicy łączy się z dwoma białkami: alfa1-antychymotrypsyną oraz alfa2- makroglobuliną. W badaniach biochemicznych oznacza sie tą pierwszą formę.
Jeszcze do 2015 roku zalecało się przesiewowe oznaczanie PSA u mężczyzn po 40. roku życia. Wartość tej glikoproteiny w surowicy powinna wynosić 0-3,0 ng/l. Od 2015 roku nie zaleca się wykonywania populacyjnych badań przesiewowych w kierunku raka stercza, polegających na oznaczaniu PSA. Wynika to z niedostatecznej swoistości i wielu fałszywych wyników. Warto zaznaczyć jednak, że oznaczanie stężenia tego markeru jest niezwykle przydatne w wykrywaniu i kontrolowaniu wznowy po usunięciu raka prostaty.
Przed wykonaniem danego badania ważne jest przygotowanie do każdego pacjenta. Oznaczanie swoistego antygenu sterczowego nie powinno mieć miejsca u pacjentów po badaniach powodujących ucisk na gruczoł krokowy, takich jak badanie per rectum, rektoskopia, kolonoskopia, cystoskopia, cewnikowanie. Zaleca się także, aby 2 dni przed planowanym pobraniem krwi w celu oznaczenia PSA w surowicy, zachować wstrzemięźliwość seksualną. Ma to na celu spowodowanie, aby badanie krwi było jak najbardziej prawdziwe.
Nieustannie trwają badania i poszukiwania nowych markerów raka stercza o jak najwyższej swoistości. Duże nadzieje wiąże się obecnie z oznaczaniem mikroRNA oraz ludzkiej kalikreiny 2 (hK2) w surowicy, a także PCA3 w moczu.
Dehydrogenaza mleczanowa (LDH)
Dehydrogenaza mleczanowa to enzym, którego aktywność bywa oznaczana w płynie pobranym podczas biopsji torbieli nerki. Podwyższony poziom tego enzymu może sugerować nowotworowe podłoże tej torbieli. Dehydrogenazę mleczanową oznacza się w surowicy krwi u pacjentów z nasieniakiem (seminoma).
β2- makroglobulina
Jest to białko o niewielkiej masie cząsteczkowej. Wchodzi ono w skład antygenów wszytskich komórek posiadających jądro komórkowe. U osób zdrowych białko to jest ciągle produkowane i uwalniane do krwiobiegu. Z racji tego, że jest to białko o małych rozmiarach, ulega ono w 99% filtracji i następnie reabsorpcji w nerkach.
Stężenie tego białka w surowicy krwi może jednak znacząco zwiększać się w nowotworach układu krwiotwórczego takich jak: szpiczak mnogi, przewlekła białaczka limfatyczna, makroglobulinemia Walderstroma oraz chłoniak B-komórkowy. β2-makroblobulinę oznacza się także w monitorowaniu przebiegu leczenia wymienionych chorób nowotworowych szpiku kostnego.
Należy jednak mieć na uwadze, że białko to nie jest całkowicie swoiste, a jego stężenie we krwi zwiększa się także w takich chorobach jak celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, chorobie Hashimoto, chorobie Graves-Basedowa oraz wirusowym zapaleniu wątroby i AIDS. Marker ten oznacza się także w moczu w celu diagnostyki chorób nerek.
Kwas 5-hydroksyindolooctowy (5-HIO)
Napadowe zaczerwienienie skóry, tachykardia, zawroty głowy, swędzenia, biegunki i niewydolność prawokomorowa serca to charakterystyczne objawy rakowiaka (srebrzaka). Komórki tego nowotworu wydzielają serotoninę. Serotonina w wątrobie metabolizowana jest do kwasu 5-hydroksyindolooctowego. Marker ten oznacza się przy podejrzeniu rakowiaka. Oznaczanie następuje z moczu. Norma wynosi do 9 mg/dobę. Należy wiedzieć, że produkcja tego kwasu zwiększa się także po spożyciu bananów, ananasów, czekolady i awokado.
Nieswoiste wskaźniki chorób nowotworowych
Większość wskaźników chorób nowotworowych jest nieswoista, co stanowi duże wyzwanie dla lekarzy onkologów. Warto wspomnieć o nowotworach hormonalnych, które wydzielają w nadmiarze dany hormon. Niekiedy dane hormony są wydzielane poza miejscem swoje pierwotnej syntezy i w innym narządzie niż gruczoł, który fizjologicznie wydziela tę substancję. Taka sytuacja określana jest jako ektopowe wydzielanie hormonu. Nadmierne wydzielanie kalcytoniny może sugerować raka rdzeniastego tarczycy, ektopowe wydzielanie ACTH – raka drobnokomórkowego płuca. Zazwyczaj jednak takie zmiany hormonalne są wynikiem zaburzeń endokrynologicznych, niekoniecznie nowotworowych.
Jak nie zachorować na nowotwór?
Nawet stosując się do wszystkich zaleceń profilaktycznych lekarzy, nie jest możliwe wyeliminowanie całkowicie ryzyka zachorowania na nowotwór. Stosując jednak pewnie działania, można w ogromny sposób ryzyko to zniwelować.
Należy tu wspomnieć o zdrowej diecie, która powinna być zróżnicowana, czyli dostarczać wszystkich niezbędnych substancji odżywczych. Nalezy tu zwrócić na dostateczną podaż mikroelementów oraz witamin. Warto jednak wspomnieć, że dodatkowa suplementacja witamin nie jest konieczna z drobnymi wyjątkami. Jedynie witaminę D3 warto suplementować w okresie jesieni i zimy. Kwas foliowy to witamina, która powinna być suplementowana przez kobiety w wieku rozrodczym, gdyż jej niedobór może prowadzić do bardzo poważnych zaburzeń neurologicznych u płodu.
W celu ograniczenia ryzyka zachorowania na nowotwór należy wyeliminować bezwzględnie palenie papierosów. Ważne jest także utrzymanie prawidłowej masy ciała, gdyż otyłość stanowi czynnik ryzyka wielu nowotworów.
Kluczowe znaczenie mają także badania profilaktyczne. Warto tu zwrócić na mammografię u kobiet, która pozwala na szybkie wykrycie i skuteczne wyleczenie raka piersi. Mężczyźni zaś powinni regularnie poddawać się badaniu w kierunku obecności raka gruczołu krokowego. Warto także raz do roku udać sie do dermatologa lub chirurga onkologicznego w celu kontroli znamion skórnych.