Gruczoł nadnerczowy (glandula suprarenalis), czyli nadnercze to parzysty narząd zlokalizowany w górnej i tylnej części jamy brzusznej. Tak jak wskazuje nazwa, leży on nad górnym biegunem każdej z nerek. Narząd ten wydziela do krwi wiele ważnych związków. Ich rola jest niezwykle bogata. W wyniku szerokiego zakresu ról, jakie spełniają hormony nadnercza, istnieje także kilka zaburzeń związanych z funkcjonowaniem tego narządu.
Jak zbudowane jest nadnercze?
Gruczoł nadnerczowy składa się z dwóch zupełnie odmiennych pod względem budowy, pochodzenia i funkcji części: kory i rdzenia.
Kora (cortex) ma pochodzenie mezodermalne. Dzięki hormonom steroidowym, które wydziela, reguluje metabolizm organizmu. Kora zbudowana jest z trzech warstw. Najbardziej zewnętrzna i jednocześnie najcieńsza jest warstwa kłębkowata. Dalej jest warstwa pasmowata i siatkowata.
Rdzeń (medulla) nie wykazuje zróżnicowania na warstwy. Nadnercze, jak przystało na wszystkie narządu układu endokrynowego, jest bardzo bogato unaczynione. Pod tym względem ustępuje ono tylko tarczycy.
Jaką rolę odgrywa nadnercze?
Czynność kory nadnerczy jest konieczna do utrzymania prawidłowego metabolizmu i przemiany materii. Jeżeli funkcja ta zostaje zahamowana w wyniku choroby przy zaniku kory nadnerczy (cisawica zwana chorobą Addisona) prowadzi do śmierci, jeśli oczywiście jest nieleczona podażą odpowiednich hormonów.
Hormony wydzielane przez korę nadnerczy należą do tzw. hormonów steroidowych. Ich charakterystycznym elementem strukturalnym jest zbudowany z czterech pierścieni związek cyklopentanofenantrenu. Do najważniejszych hormonów kory nadnerczy należą kortykosteron, kortykon i aldosteron.
Aldosteron odpowiada za regulację gospodarki sodowo-potasowej organizmu. Pozostałe hormony odpowiadają za regulację przemian węglowodanów, czyli cukrów oraz lipidów, czyli tłuszczy. Kora nadnerczy wydziela także niewielkie ilości hormonów płciowych. Zarówno męskich, jak i żeńskich, bez względu na płeć.
Co reguluje pracę gruczołu?
Czynność gruczołu nadnerczowego jest regulowana przez gruczoły nadrzędne. Jest nim płat przedni przysadki mózgowej, który wydziela ACTH, czyli hormon adrenokortykotropowy.
Czynność rdzenia nadnerczy po raz pierwszy opisana została przez Cybulskiego i Szymonowicza. Miało to miejsce już w 1894 roku. Hormonami rdzenia nadnerczy jest adrenalina (epinefryna) oraz noradrenalina (norepinefryna).
Adrenalina pobudza współczulną część układu nerwowego i nazywana jest hormonem ucieczki. Adrenalina podwyższa ciśnienie tętnicze krwi. Powoduje także obkurczenie torebki śledziony. W efekcie czego dochodzi do wyrzutu dodatkowej porcji krwi zmagazynowanej w tym narządzie do krwiobiegu. Dodatkowo adrenalina oddziałuje na hepatocyty, czyli komórki wątroby. Wzmaga pozyskiwanie energii, wykorzystując w tym celu glukozę.
Noradrenalina stanowi ważny neuroprzekaźnik w synapsach chemicznych układu nerwowego. Powoduje ona zmniejszenie napięcia mięśniówki tętnic wieńcowych serca i tętnic nerkowych.
Podobne funkcje do nadnerczy pełnią ciałka przyzwojowe aortalne, czyli narząd Zukerkandla. Zlokalizowane są one na przedniej stronie aorty brzusznej, zazwyczaj tuż przy odejściu od niej tętnicy krezkowej dolnej. Narząd Zukerkandla podobnie jak rdzeń nadnercza wydziela katecholaminy. Interesujący jest fakt, że narząd ten fizjologicznie zanika.
Choroby nadnerczy
Nadnercza to gruczoły o masie zaledwie 18 gramów. Mimo to ich obecność jest niezbędna do życia. Istnieje wiele zaburzeń związanych z funkcjonowaniem tego narządu. Mogą one polegać na nadmiernym lub niedostatecznym wydzielaniu hormonów, czyli niedoczynność i nadczynność. Istnieją także liczne choroby nowotworowe związane z tym gruczołem. Należy tu wymienić raka kory nadnerczy. Duże znaczenie ma także guz chromochłonny nadnerczy.
Choroby nadnerczy często powodują zaburzenie gospodarki elektrolitowej organizmu. Objawami, które również mogą sugerować zaburzenia funkcjonowania tego narządu, jest podwyższone ciśnienie tętnicze krwi. Niekiedy także wzrost stężenia glukozy we krwi.
To właśnie dlatego ważne jest regularne wykonywanie podstawowych badań i częste wizyty u lekarza. Przygotowanie pacjenta do leczenia raka kory nadnerczy oraz niemal wszystkich innych chorób jest dużo sprawniejsze, gdy choroba zostanie szybko wykryta. Efekty leczenia również są wtedy znacznie pomyślniejsze. Przy obecnym poziomie wiedzy medycznej, nowotwory nie muszą oznaczać wyroku śmierci. Wczesne wykrycie nowotworu zazwyczaj nie stanowi dużego wyzwania dla lekarzy onkologów.
Nadczynność kory nadnerczy — zespół Cushinga
Zespół Cushinga to choroba nadnerczy polegająca na nadmiernej produkcji glikokortykosteroidów. Jest to więc nadczynność kory nadnerczy. Objawy tej choroby wynikają głównie z podwyższonego stężenia kortyzolu w osoczu. Głównym objawem choroby jest otyłość, ale także powolne osłabienie i zanik mięśni narządu ruchu. Obniżeniu może ulec także kondycja fizyczna i psychiczna. Zdarza się również, że choroba daje objawy skórne w postaci rumieni i trądziku. U kobiet wystąpić mogą zaburzenia miesiączkowania.
Leczenie zespołu Cushinga jest zależne od przyczyny wystąpienia choroby. Mogą to być guzy samego nadnercza, ale także guzy przysadki mózgowej, która wydziela ACTH. W takiej sytuacji często leczenie polega na usunięciu guza lub całego nadnercza. W celu zdiagnozowania Zespołu Cushinga należy wykonać badania hormonów, które są produkowane przez nadnercza.
Choroba Addisona
Istotą choroby Addisona jest niedostateczna synteza i wydzielanie hormonów kory nadnerczy. Jest to więc niedoczynność kory nadnerczy. Objawy choroby Addisona często są niespecyficzne, co może prowadzić do ich bagatelizowania. Przyczyną wystąpienia tej choroby może być reakcja autoimmunologiczna. Polega to na tym, że organizm sam wytwarza przeciwciała, które naznaczają komórki tego gruczołu. Następnie są one niszczone i usuwane. Choroba ta jednak może się rozwinąć także w innych stanach, takich jak gruźlica wywoływana przez Mycobacterium tuberculosis, skaza krwotoczna oraz przerzuty nowotworowe.
Zespół objawów choroby Addisona jest niezwykle szeroki i często nieswoisty, co utrudnia diagnostykę.
Objawy i leczenie Addisona
Wśród objawów należy wymienić utratę apetytu, spadek masy ciała, biegunkę oraz wymioty, obniżone ciśnienie tętnicze krwi, hipoglikemię (obniżone stężenie glukozy we krwi), hiperkalcemię (podwyższona wartość wapnia we krwi) oraz poliurię, czyli wielomocz.
Leczenie choroby Addisona polega na podawaniu preparatów mających na calu uzupełnienie niedoborów hormonów produkowanych przez korę nadnerczy. W efekcie tego objawy choroby Addisona ustępują. Pacjenci są zmuszeni do przyjmowania leków już do końca życia. Nieleczona choroba Addisona prowadzi do śmierci. Dlatego też warto regularnie wykonywać badania okresowe u swojego lekarza rodzinnego. Istotną rolę w diagnostyce odgrywają badania hormonów we krwi.
Guz chromochłonny nadnerczy
Rzadkim nowotworem gruczołu nadnerczowego jest guz chromochłonny. Zwany jest on także barwiakiem. Wywodzi się on bowiem z komórek chromochłonnych rdzenia nadnerczy. Rdzeń nadnerczy odpowiada za syntezę i wydzielanie katecholamin takich jak adrenalina i noradrenalina. Guz chromochłonny nasila to wydzielanie, które osiąga poziom patologiczny. Głównym objawem barwiaka jest podwyższone ciśnienie tętnicze krwi.
Nadciśnienie to może mieć charakter trwały, ale także napadowy. Takie napady mogą wystąpić podczas stosunku płciowego, aktywności fizycznej, defekacji oraz przy stosowaniu niektórych leków np. histaminy czy metoklopramidu.
Zwiększone stężenie katecholamin we krwi osoby chorej wpływa niekorzystnie na kondycję serca. Niekiedy obserwowane jest powiększenie serca, kardiomiopatia, ale także migotanie przedsionków, częstoskurcz nadkomorowy lub migotanie komór. Zwiększone jest także ryzyko wystąpienia zawału mięśnia sercowego, co może prowadzić do nagłej śmierci.
W celu rozpoznania wstępnego dokonuje się badania hormonów katecholowych w surowicy krwi. Jeżeli stężenie to jest znacznie podwyższone, dokonuje się dalszej diagnostyki różnicującej. Zazwyczaj jest to tomografia komputerowa (TK) lub rezonans magnetyczny (RMI). Przygotowanie pacjenta do tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego zawsze wymaga zebrania dokładnego wywiadu.
Zespół Conna — hiperaldosteronizm
Zespół Conna to choroba polegająca na nadmiernej produkcji i wydzielaniu aldosteronu przez komórki kory nadnerczy. Choroba ta dotyka najczęściej osób w wieku 30-50 lat. Choroba ta niekiedy określana jest jako zespół Lityńskiego-Conna. Wynika to z faktu, iż jako pierwszy chorobę tą opisał polski lekarz Michał Lityński. Miało to miejsce w 1953 roku.
Zbyt wysoka produkcja aldosteronu najczęśniej wynika z obecności gruczolaka. Jest to postać łagodnego guza. Drugą, równie częstą przyczyną hiperaldosteronizmu pierwotnego jest przerost kory nadnerczy, a dokładnie jej warstwy kłębkowatej. Bardzo rzadko zdarza się, że choroba ta jest spowodowana czynnikami genetycznymi i jest dziedziczona od rodzica.
Objawy raka nadnerczy związanego z nadmierną produkcją aldosteronu
Są następujące:
- Wzrost ciśnienia krwi,
- poliuria (wielomocz),
- hipokaliemia (zmniejszenie stężenia potasu w surowicy krwi),
- osłabienie napięcia mięśniowego.
Diagnostyka zespołu Conna opera się na metodach diagnostyki obrazowej. W praktyce klinicznej stosuje się tomografię komputerową i rezonans magnetyczny. Można również dokonać badania ultrasonograficznego gruczołu nadnerczowego.
Leczenie raka kory nadnercza polega zazwyczaj na usunięciu całego gruczołu. Dokonuje się tego metodą laparoskopową. Polega na operowaniu przy pomocy specjalnych długich narzędzi, co nie wymaga otwierania całych powłok brzusznych, lecz tylko niewielkich nacięć. Zabieg usunięcia nadnercza nazywany jest adrenalektomią.
Wykrywanie chorów poprzez tomografię
W diagnostyce nowotworów, w tym diagnostyce raka kory nadnercza czy też guza chromochłonnego, stosuje się zazwyczaj tomografię komputerową. Jest to badanie bezbolesne. Polega ono na prześwietleniu ciała pacjenta za pomocą promieniowania rentgenowskiego. Umożliwia ono uzyskanie bardzo dokładnych obrazów. Współczesne tomografy komputerowe emitują bardzo małe ilości promieni X, dlatego też badanie to jest bezpieczne.
Istotnym elementem tomografii komputerowej jest przygotowanie pacjenta do wykonania tego badania. Ważne jest przeprowadzenie wywiadu lekarskiego. Niekiedy, aby uzyskać prawidłowy obraz, należy zastosować środki cieniujące, które podaje się zazwyczaj dożylnie. Najczęściej zawierają one związki jodu i mogą wywołać reakcję alergiczną u pacjenta. Posiadanie wszczepionych elementów medycznych nie stanowi przeciwskazania do wykonania badania.
Szczepienie przeciwko covid-19 nie stanowi przeciwskazania do wykonywania badań diagnostycznych w celu wykrycia raka kory nadnerczy czy też innych chorób. Co więcej, szczepienie przeciwko covid-19 to jedyny sposób na szybki powrót do właściwego funkcjonowania szpitali i ochrony zdrowia w Polsce. Dlatego też lekarze jednomyślnie podkreślają, że szczepienie przeciwko covid-19 jest niezwykle istotne dla ochrony zdrowia i życia własnego, ale także pozostałych osób w naszym otoczeniu.