Osteoporoza a dieta

W przypadku większości diet zaledwie 15 % dostarczonego wapnia ulega wchłonięciu w sposób bierny. Status witaminy D w dużym stopniu wpływa na jego przyswajalność. Najbardziej skuteczna jej postać to kalcytriol. Jakkolwiek skuteczność absorpcji może wzrastać aż do 70%, to średnia dla dorosłych zwykle mieści się w przedziale od 25 – 35 %, a po wieku średnim spada do 20 %. Zmniejszenie stężenia wapnia we krwi powoduje wzrost poziomu parathormu (PTH), który odpowiedzialny jest za zwiększanie stężenia jonów wapniowych w osoczu krwi. Parathormon oddziaływuje na procesy magazynowania Ca+ + w kościach, jego wchłanianie w jelitach oraz wydalanie z organizmu.
Ilość wydalonego przez nerki wapnia zależy od szybkości przesączania kłębkowego oraz od poziomu wolnego wapnia we krwi. Stwierdzono, że dziennie około 10 g wapnia jest filtrowanego przez kłębuszki nerkowe, z czego około 99% ulega resorpcji zwrotnej w kanalikach nerkowych. Podczas gdy wyższe poziomy PTH zmniejszają ubytek wapnia przez nerki, to niższe poziomy fosforanów mogą go podwyższać.
Podsumowując: ilość faktycznie wydalonego przez nerki wapnia zmienia się znacznie w zależności od jego początkowo przefiltrowanej ilości, oddziaływań hormonów PTH i innych substancji (m.in. fosforanów, kalcetoniny, prostaglandyn, hormonu wzrostu i in.) regulujących poziom wapnia, zdolności reabsorpcji wapnia przez kanaliki nerkowe oraz obecności innych konkurencyjnych jonów.
Estrogen zwiększa wchłanianie się wapnia i zmniejsza jego ubytek przez nerki. Tym samym przyczynia się do obniżenia ilości wapnia potrzebnej do zachowania równowagi.

U dzieci i ludzi starszych oraz w niektórych stanach chorobowych stopień wchłaniania wapnia zwiększa się, podobnie u kobiet w ciąży i w okresie karmienia.
Bezpośrednim regulatorem absorpcji wapnia jest niewątpliwie witamina D. Odpowiedzialna jest ona za żołądkowo-jelitową absorpcję wapnia w organizmie człowieka. Niedobory witaminy D w diecie mogą prowadzić do krzywicy występującej zwłaszcza u dzieci, natomiast u osób dorosłych do osteomalacji, w czasie której dochodzi do utraty wapnia z kości. Ponieważ 15 % podawanego wapnia wchłania się w sposób bierny, badania nad równowagą wskazują, że w większości przypadków jego spożycie w ilości 900 mg dziennie utrzymuje równowagę nawet w przypadku niedoboru witaminy D.

Błonnik utrudnia wchłanianie wapnia w jelitach. Uważa się, iż wynika to z faktu, że błonnik bezpośrednio wiąże wapń i stymuluje jego tranzyt jelitowy skracając w ten sposób czas, w ciągu którego wapń mógłby być wchłonięty przez jelito cienkie. Ogólnie rzecz biorąc, wpływ błonnika na przyswajalność” wapnia jest jednak niewielki, gdy jego spożycie wynosi około 30g dziennie. Uważa się, że korzystne działanie błonnika, który nie jest spożywany w nadmiernych ilościach przewyższa jego potencjalnie ujemne działanie.

W ustroju istnieje pewna współzależność pomiędzy gospodarką wapniową i białkową. Diety wysokobiałkowe mogą wywoływać zwiększone wydalanie wapnia z moczem (siarka zawarta w aminokwasach siarkowych ulega utlenieniu i przyjmuje postać siarczanu). W wyniku tego wzrasta ilość prze-filtrowanego w kłębuszkach nerkowych wapnia i zmniejsza się jego absorpcja zwrotna w kanalikach nerkowych. Badania pozwalają przypuszczać, że w przypadku podwojenia ilości spożywanego białka ilość wydzielanego z moczem wapnia może wzrosnąć o 50%.

Na równowagę wapniową w organizmie wpływa także poziom spożytego fosforu. Wzrost ilości fosforu dostarczonego w pożywieniu, podnosi wartość uwolnionego w nerkach wapnia. Mięso, napoje gazowane oraz produkty mleczne należą do tych pokarmów, w których fosfor występuje we względnie dużych ilościach. W utrzymaniu homeostazy fosforu bierze udział witamina D, parathormon i kalcytonina. Sód nasila wydalanie wapnia z moczem, ponieważ „konkuruje” z nim podczas resorpcji kanalikowej. Z uwagi na to, że sód i wapń konkurują ze sobą, dieta wysokosodowa podnosi tę minimalną ilość wapnia, która w nieunikniony sposób wydala się z moczem i przez to znacząco podwyższa ilość wapnia, którą należy dostarczyć w diecie.

Liczne używki wpływają na zapotrzebowanie na wapń

Kofeina zwiększa wydalanie wapnia z moczem oraz jego zawartość w sokach trawiennych9. Choć jedna kawa (ok. 2,5 dl słabej kawy) powoduje utratę zaledwie 8 mg wapnia, to efekt ten jest narastający. Możemy to sobie lepiej uzmysłowić, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że z powodu określonej efektywności wchłaniania trzeba dostarczyć organizmowi o 30 mg wapnia więcej, aby zniwelować ten 8 miligramowy ubytek.
Równowagę wapniową zaburza również alkohol. W znaczącym stopniu zwiększa on wydalanie wapnia z moczem. Choć zakładano, że alkohol wywiera bezpośrednie działanie na metabolizm kości, faktu tego nie udało się dowieść.

Zawierające glin środki neutralizujące kwas żołądkowy zmniejszają przyswajalność fosforu, powodując jego niższy poziom we krwi. Z powodu ścisłego związku pomiędzy wapniem a fosforem, wszystkie wpływy wywierane na jeden z tych składników mineralnych mają swoje odbicie i w drugim. Dieta z wysoką zawartością fosforu przyczynia się np. do zwiększonej produkcji PTH, co z kolei podwyższa skalę resorpcji kośćca. Warto także zwrócić uwagę na działanie diuretyków tiazydowych. Tiazydy przeciwdziałają ubytkowi wapnia z moczem i dzięki temu teoretycznie zmniejszają ilość niezbędną do zachowania stanu równowagi. Z kolei poprzez działanie swoistego systemu barier i równowagi, na skutek spadku ilości wydzielonego z moczem wapnia, zmniejsza się synteza kalcytriolu, powodując zmniejszone wchłanianie wapnia. Opisano, że u osób stale zażywających diuretyki tiazydowe, masa kostna nieznacznie się zwiększa. Niestety, konsumpcja wapnia przez populację kontrolną była jednak bardzo niska, w związku z tym trudno na podstawie udostępnionych danych wyciągnąć w tym wypadku definitywne wnioski.

Spożycie wapnia

Na początku i końcu lat siedemdziesiątych dwa duże badania populacyjne dostarczyły informacji o faktycznym spożyciu wapnia przez kobiety i mężczyzn. Warto zaznaczyć, że spożycie u kobiet powyżej 12 lat pozostało konsekwentnie poniżej wartości RDA. Do wieku 50 lat kobiety spożywały średnio <500 mg wapnia dziennie. Na podstawie badań nad grupą 200 kobiet Heaney12 zaproponował zwiększenie wartości RDA wapnia do 1 g dziennie. Należy tu wspomnieć, że spożycie wapnia przez nastolatki wzrosło w drugiej połowie lat siedemdziesiątych w porównaniu z pierwszą połową tej dekady. Literatura podaje niestety sprzeczne dane co do korzystnych klinicznych działań wapnia dietetycznego. Badania nie wykazujące znaczącego sukcesu, były przeprowadzone widocznie z udziałem takich populacji, które już do tego czasu spożywały dostateczną ilość wapnia w pożywieniu. W1977 r. Recker poinformował, że spożywanie 1,5 g wapnia dziennie zmniejsza skalę przebudowy kości, poprawia bilans wapniowy i spowalnia zmniejszenie masy kostnej u kobiet po menopau-zie13. Dane te zostały potwierdzone przez wyniki badań przeprowadzone w 1990 r. na grupie zdrowych kobiet po menopauzie. U połowy badanych podaż wapnia wynosiła <400 mg dziennie, u drugiej połowy zaś 400-650 mg dziennie. Tym kobietom podawano przez 2 lata placebo lub wapń w ilości 500 mg dziennie. Ubytek kości okazał się znacząco niższy u kobiet, które otrzymywały suplementację wapniową. Ponadto, znaczące różnice stwierdzono w masie kostnej szyjki udowej, kości promieniowej i kręgosłupa, gdy suplementacja odbywała się w formie jabłczanu wapnia, a w masie kostnej szyjki udowej i kości promieniowej, gdy suplementację dostarczono w formie węglanu wapnia. W tym ostatnim przypadku jednak nie stwierdzono zmian w odniesieniu do kręgosłupa. Przeprowadzone w 1993 r. badania z udziałem 122 kobiet po menopauzie, co najmniej 3 lata spożywających średnio 750 mg wapnia dziennie, wykazały, że suplementacja w ilości 1000 mg wapnia dziennie zredukowała demineralizację kośćca o 43 %, w porównaniu z kobietami zażywającymi placebo. Ponadto, suplementacja wapnia znacząco spowalniała demineralizację kości kręgosłupa i kończyn14. Wydaje się, że dla zapotrzebowania na wapń istnieje niezbędna do zachowania masy kostnej minimalna wartość progowa, po przekroczeniu której nie stwierdza się już dalszych korzystnych działań.
Większość ludzi na co dzień poddana jest działaniu promieniowania ultrafioletowego. W przypadku normalnego funkcjonowania wątroby i nerek wytwarza się więc dostateczna ilość witaminy D. Wszyscy są zgodni co do tego, że potrzebna jest podaż 400 j.m.. witaminy D do zapewnienia w jelitach maksymalnej absorpcji wapnia. Z powodu rozpuszczalności witaminy D w tłuszczach, należy unikać jej spożywania w nadmiernych ilościach, ponieważ pod wpływem podaży przewyższającej zalecaną dawkę dzienną wzrasta ryzyko powstania hiperkalcemii.

Wapń w diecie

Spożywane w odpowiednich ilościach produkty mleczne są, z kilkoma wyjątkami, najlepszym sposobem zapewnienia dostatecznej podaży wapnia dietetycznego

Zawartość wapnia podano w 100 g produktu rynkowego:

H. Kunachowicz, I. Nadolnai wsp.

Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych InstytutŻywności iŻywienia, Warszawa 1998

Najlepszym źródłem wapnia w diecie jest mleko i jego przetwory (z wyjątkiem masła), a także zielone warzywa liściaste (oprócz szpinaku), oraz niektóre owoce.

Ponieważ powszechna jest obawa przed wysoką zawartością cholesterolu w produktach mlecznych i przed ich wysoką kalorycznością, sięgać można po inne naturalne źródła wapnia. Jeżeli nie jest możliwa dostateczna podaż wapnia w diecie, a jest to prawdopodobne wobec większości ludzi, należy zastanowić się nad przyjmowaniem suplementów zawierających wapń. Suplementy wapniowe są w wolnej sprzedaży. Choć istnieją opinie, że niektóre formy pierwiastka są lepsze od innych, wyniki badań nie są jednoznaczne.

Jakkolwiek możemy kupić preparaty wapniowe bez recepty, należy pamiętać, że nadmierne jego zażywanie kryje w sobie wiele niebezpieczeństw, szczególnie dla dróg moczowych, ze względu na możliwość powstania kamicy nerkowej. Osoby, u których dzienna podaż przewyższa 1 g łącznie i osoby cierpiące na kamicę nerkową powinny okresowo wykonywać badania na zawartość wapnia w moczu.