Ból fantomowy kończyny definiowany jest jako ból zlokalizowany w odległej części ciała (ręka lub noga, rzadziej inne miejsca). Jest to słabo poznane zjawisko kliniczne, które pozostaje przedmiotem badań ze względu na ostry lub przewlekły charakter schorzenia. Zgłaszana częstość występowania wynosi od 60 do 80% u pacjentów po amputacji, a czynnikami ryzyka są przewlekły ból w kończynie przed amputacją, pooperacyjny ból chirurgiczny i cierpienie psychiczne.
Ból fantomowy jest często opisywany przez samych pacjentów jako miażdżący, skręcający palce, uczucie gorącego żelaza, pieczenie, mrowienie, skurcze, wstrząsy elektryczne, bóle strzelające. Ból jest zwykle zlokalizowany w bardziej dystalnych strukturach nieobecnej części ciała (np. palce rąk i nóg). Według ekspertów problem ten występuje niezależnie od wieku, płci, poziomu czy strony amputacji, ale tylko u dorosłych.
Co to jest ból fantomowy?
Ból fantomowy to bolesne uczucie, które odczuwane jest jako pochodzące z nieobecnej części ciała (została amputowana w wyniku urazu lub choroby). Kiedyś lekarze uważali, że to zjawisko po amputacji jest problemem psychologicznym, ale obecnie eksperci uznają, że te prawdziwe odczucia mają swoje źródło w rdzeniu kręgowym i mózgu.
Większość osób, które miały usuniętą kończynę, zgłasza, że czasami mają wrażenie, że amputowana kończyna nadal tam jest. To bezbolesne zjawisko, znane jako fantomowe odczuwanie kończyn, nie jest dokładnie tym samym, co ból fantomowy.
U niektórych pacjentów ból fantomowy w końcu ustępuje, nawet bez leczenia. U innych, eliminacja bólu fantomowego może być wyzwaniem. Pacjent i lekarz muszą współpracować, aby skutecznie leczyć ból fantomowy za pomocą leków lub innych terapii, np. pomoc fizjoterapeuty.
Przyczyny
Dokładna przyczyna bólu jest niejasna, ale wydaje się, że pochodzi on z rdzenia kręgowego i mózgu. Podczas skanowania narządów metodą rezonansu magnetycznego (MRI) lub pozytonowej tomografii emisyjnej (PET), części mózgu, które były neurologicznie połączone z nerwami amputowanej kończyny, wykazują aktywność, gdy dana osoba odczuwa ból nieobecnej części ciała.
Wielu ekspertów uważa, że ból nieobecnej części ciała może być przynajmniej częściowo wyjaśniony jako odpowiedź na mieszane sygnały mózgowe. Po amputacji, obszary rdzenia kręgowego i mózgu tracą wpływ na nieobecną część ciała. Przystosowują się do tej utraty w nieprzewidywalny sposób. W rezultacie może to wywołać kluczowy komunikat organizmu, że coś jest nie tak, czyli ból.
Badania pokazują również, że po amputacji mózg może ponownie przypisać tę część obwodów czuciowych do innej części ciała. Innymi słowy, ponieważ amputowany obszar nie może już odbierać informacji sensorycznych, informacje te są przenoszone w inne miejsce, np. z brakującej ręki do wciąż obecnego policzka. Dlatego, kiedy dotyka się policzka, to tak jakby dotykała się również nieobecna ręka. Ponieważ jest to kolejny rodzaj mylącego sygnału sensorycznego, rezultatem może być ból.
Uważa się, że na ból nieobecnej części ciała ma wpływ kilka innych czynników, w tym uszkodzenie nerwów, tkanka bliznowata w miejscu amputacji. A także fizyczna pamięć bólu sprzed amputacji w dotkniętym obszarze.
Nie każdy doświadcza bólu fantomowego po amputacji. Niektóre czynniki, które mogą zwiększyć ryzyko wystąpienia bólu fantomowego, obejmują:
- Ból przedamputacyjny. Niektórzy badacze stwierdzili, że osoby, które odczuwały ból w kończynie przed amputacją, prawdopodobnie będą odczuwać go również później. Może to wynikać z faktu, że mózg zachowuje pamięć o bólu i nadal wysyła sygnały bólowe nawet po usunięciu kończyny.
- Resztkowy ból kończyn. Ludzie, którzy mają ciągły ból w pozostałej części kończyny, mają również ból fantomowy. Resztkowy ból kończyny może być spowodowany nieprawidłowym wzrostem uszkodzonych zakończeń nerwowych (neurinoma), co często prowadzi do bolesnej aktywności nerwowej.
Objawy bólu fantomowego u dorosłych
Do cech charakterystycznych bólu należą:
- Początek w ciągu pierwszego tygodnia po amputacji, chociaż ból może być opóźniony o kilka miesięcy lub dłużej;
- Ból, który pojawia się i znika lub utrzymuje się stale;
- Objawy dotykające części kończyny najbardziej oddalonej od ciała, np. stopy amputowanej nogi;
- Ból, który może być opisany jako strzelający, kłujący, szczypiący, igłujący, miażdżący, pulsujący lub palący.
Leczenie bólu fantomowego u dorosłych
Znalezienie leczenia dla bólu nieobecnej części ciała może być trudne. Lekarze zazwyczaj zaczynają od leków, a następnie mogą dodać nieinwazyjne zabiegi, takie jak akupunktura. Bardziej inwazyjne opcje obejmują zastrzyki lub urządzenia wszczepiane. Operacja jest wykonywana tylko w ostateczności.
Diagnoza
Chociaż nie ma testu medycznego do diagnozowania bólu fantomowego, lekarze będą identyfikować stan na podstawie objawów i okoliczności, takich jak uraz lub operacja, które wystąpiły przed rozpoczęciem bólu. Dokładny opis charakteru bólu może pomóc lekarzowi zidentyfikować problem, który wystąpił.
Chociaż ból nieobecnej części ciała i resztkowy ból kończyny często występują w tym samym czasie, sposoby leczenia tych dwóch problemów mogą się różnić, dlatego tak ważna jest dokładna diagnoza.
Obecne metody leczenia — leki i fizjoterapeuty
Chociaż nie ma leków specjalnie zaprojektowanych do leczenia bólu nieobecnej części ciała, niektóre leki przeznaczone do leczenia innych schorzeń były przydatne w łagodzeniu bólu nerwów. Żaden lek nie działa u wszystkich, nie wszystkim leki pomagają w zasadzie. Pacjent może być zmuszony do wypróbowania różnych leków, aby znaleźć to, co działa w jego przypadku.
Leki stosowane w leczeniu bólu fantomowego obejmują:
- Leki przeciwbólowe bez recepty. Paracetamol, ibuprofen lub naproksen sodu mogą złagodzić ból nieobecnej części ciała. Leki te należy przyjmować wyłącznie zgodnie z zaleceniami lekarza. Nadużywanie może powodować poważne skutki uboczne, takie jak krwawienie z żołądka.
- Leki przeciwdepresyjne. Trójcykliczne leki przeciwdepresyjne mogą złagodzić ból spowodowany uszkodzeniem nerwów. Przykłady obejmują amitryptylinę, nortryptylinę i tramadol. Możliwe skutki uboczne to senność, suchość w ustach i niewyraźne widzenie.
- Leki przeciwdrgawkowe. Leki na padaczkę, takie jak gabapentyna i pregabalina mogą być stosowane w leczeniu bólu nerwów. Działania niepożądane mogą obejmować zawroty głowy, uspokojenie i wahania nastroju.
- Narkotyczne środki przeciwbólowe. Niektórzy ludzie mogą przyjmować leki opioidowe, takie jak kodeina i morfina. Podjęte w odpowiednich dawkach pod kierunkiem lekarza, mogą pomóc kontrolować ból fantomowy. Leki te mogą powodować wiele skutków ubocznych, w tym zaparcia, nudności, wymioty lub uspokojenie.
Niefarmakologiczne metody leczenia bólu nieobecnej części ciała obejmują:
- Fizjoterapia (terapia EHF, terapia UHF, elektroforeza z nowokainą);
- Masaż;
- akupunktura;
- Terapia manualna;
- Stosowanie opatrunków medipolan. Impulsy elektrostatyczne medipolanu wytwarzają głęboko penetrujące wibracje, które oddziałują na skórę, tłuszcz podskórny, tkankę łączną oraz naczynia limfatyczne i żylne. Zabieg ma działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne oraz poprawia krążenie limfy i krwi;
psychoterapia.