Kortyzol, zwany powszechnie hormonem stresu, jest jednym z ważniejszych hormonów steroidowych. To za jego sprawą w organizmie wyzwala się mechanizm ucieczki, walki lub zastygnięcia w miejscu podczas stresującego wydarzenia.
Działanie kortyzolu
Jak każdy hormon, kortyzol pełni ważną funkcję. Dzięki sterydowej budowie, potrafi przenikać przez błony fosfolipidowe komórek. Receptory, które wchodzą z nim w wiązania znajdują się niemal w całym ciele człowieka. Jest tak, ponieważ to właśnie on nadzoruje funkcjonowanie różnych narządów i układów. W ten sposób może obniżyć działanie narządów, niebędących w danej sytuacji użytecznymi (np. praca układu trawiennego), a jednocześnie wpłynąć na mózg i zmotywować człowieka do natychmiastowego działania.
Podobnie jak adrenalina i noradrenalina, kortyzol powstaje w nadnerczach. W sytuacjach stresowych wzmacnia działanie tych dwóch hormonów, dzięki czemu umożliwia szybką reakcję na czynnik stresowy.
Najwyższe stężenie kortyzolu obserwuje się w godzinach porannych. Organizm wydziela wtedy ten hormon, aby pobudzić ciało do działania. Stężenie stopniowo maleje w ciągu kilku godzin, a kolejna dawka uwalnia się w organizmie około południa. Natomiast wieczorem i w nocy stężenie kortyzolu jest najniższe w ciągu doby.
Za co odpowiada kortyzol?
Do zadań kortyzolu należy kontrola wielu układów. Hormon ten między innymi:
- Poprawia filtrację w nerkach;
- wykazuje działanie przeciwzapalne (stosuje się go podczas leczenia astmy);
- stymuluje wydzielanie soku żołądkowego;
- uwalnia wapń z kości;
- zwiększa ciśnienie krwi;
- hamuje aktywność insuliny, która ogranicza transport węglowodanów do tkanek;
- zwiększa liczbę czerwonych krwinek, płytek krwi i granulocytów;
- inicjuje procesy glukoneogenezy i glikogenezy w wątrobie;
- hamuje reakcje immunologiczne i alergiczne;
- intensyfikuje procesy kataboliczne białek zachodzące w mięśniach szkieletowych, kościach i tkance limfatycznej.
Nadmiar kortyzolu – objawy
Podwyższony poziom kortyzolu może doprowadzić do szeregu zaburzeń w gospodarce hormonalnej. Wpływa również na mechanizm wydzielania glukozy, dlatego też przewlekły stres znajduje się wśród najczęstszych przyczyn hiperglikemii (podwyższonego poziomu cukru). W poważnych przypadkach taki stan może z czasem przemienić się w insulinoodporność.
Ma wielki wpływ na metabolizm. Hormon ten zatrzymuje sól w organizmie, dlatego w nadmiernej ilości powoduje tycie. Osoby, a zwłaszcza kobiety, cierpiące na nadmiar kortyzolu często charakteryzują się specyficzną sylwetką. Twarz przypomina księżyc w pełni, znaczna ilość tkanki tłuszczowej odkłada się na karku oraz brzuchu, natomiast kończyny pozostają szczupłe. Do tego częstym objawem jest też trądzik, nieregularne miesiączki oraz ścieńczenie skóry, skutkujące powstawaniem rozstępów. Taki obraz kliniczny pacjenta jest w medycynie nazywany zespołem Cushinga.
Taki stan może doprowadzić do osłabienia mięśni, nadciśnienia tętniczego, zwiększonego pragnienia. Na skutek zaburzenia wydzielania kortyzolu mogą pojawić się też częstsze infekcje.
Przyczyny wysokiego kortyzolu
Do zaburzenia wydzielania kortyzolu może dojść na skutek różnych zmian w funkcjonowaniu człowieka i jego otoczenia. Wysoki kortyzol może, choć nie musi, świadczyć o występowaniu chorób, takich jak:
- Gruczolak przysadki mózgowej.
- Guz nadnerczy.
- Nowotwór płuc lub tarczycy.
Aczkolwiek przyczyn wysokiego kortyzolu może być wiele. Przykładowo, u osób pracujących na nocnej zmianie dochodzi do zaburzenia wydzielania kortyzolu z powodu nieprawidłowego rytmu dobowego. Wysoki kortyzol jest również powszechnym zjawiskiem u osób chorujących na depresję i anoreksję. Dzieje się tak, ponieważ tym zaburzeniom nierzadko towarzyszy przewlekły stres. Kortyzol powyżej normy powoduje także deprywacja snu lub cykliczne spożywanie napojów kofeinowych.
U kobiet po menopauzie efekt podwyższonego kortyzolu może wywołać suplementacja melatoniny. Tymczasem u kobiet w ciąży naturalnie może dojść do podwyższenia tego kortyzolu ponad normę. Podobny skutek przynosi długie leczenie glikokortykosteroidami. Antykoncepcja hormonalna również może skutkować zaburzeniami wydzielania kortyzolu.
Oprócz tego, taki stan pojawia się po wyjątkowo intensywnych ćwiczeniach fizycznych. Jest on jednak krótkotrwały i w ciągu kilku godzin hormon ulega samoistnej regulacji. Dodatkową przyczyną może być obniżony poziom testosteronu.
Poziom kortyzolu – badania
W przypadku niepokojących objawów, lekarz może zlecić badanie normy kotyzolu. Wskazaniem do takiego zabiegu mogą być schorzenia i objawy powiązane z tym hormonem, takie jak:
- Zespół Cushinga,
- niektóre rodzaje nowotworów (głównie nadnerczy, płuc, tarczycy jajnika i jądra),
- niedoczynność lub nadczynność tarczycy,
- przewlekłe zmęczenie,
- bezsenność,
- depresja,
- nieprawidłowa synteza hormonów sterydowych.
Jak zmierzyć poziom kortyzolu?
Obecnie istnieją trzy sposoby na zmierzenie poziomu kortyzolu.
Do zmierzenia poziomu tego hormonu najczęściej dochodzi poprzez analizę surowicy z żyły łokciowej. W tym celu wykonuje się pobieranie krwi. Cena takiego badania to około 30 złotych. Zdarza się, że lekarz skieruje pacjenta na badanie kortyzolu po deksametazonie, czyli tak zwany test hamowania deksametazonem. W tym wypadku przed pobraniem krwi pacjent musi przyjąć doustnie lek, który hamuje wydzielanie kortyzolu. Test jest uznany za dokładniejszy, gdyż pozwala wyjaśnić przyczynę podwyższonego stężenia kortyzolu.
Badania kortyzolu w moczu dokonuje się, by oznaczyć całkowite stężenia poziomu wolnego hormonu, który nie uległ wiązaniu z białkami. Do analizy potrzbna jest dobowa zbiórka moczu, którą trzeba dostarczyć do laboratorium po upływie 24 godzin. Tego rodzaju badanie wykorzystuje się tylko do rozpoznania hiperkortyzolemii.
Na popularności zyskuje również badanie poziomu kortyzolu ze śliny. Ta metoda jest bezpieczna i bardziej przystępna dla osób bojących się igieł. Polega na tym, że od pacjenta co jakiś czas pobiera się próbki śliny. Co ciekawe, wynik uzyskany w ten sposób odzwierciedla stężenie kortyzolu we krwi. Niestety opisana metoda nie jest jeszcze powszechna, w związku z czym jej cena jest droższa i waha się od 350 do 500 złotych.
Kortyzol normy
Prawidłowe stężenie kortyzolu we krwi powinno wynosić pomiędzy 5 a 25 µg/dl (jeżeli badanie zostało wykonane w godzinach porannych). W przypadku, gdy krew została pobrana po południu wartość wynosi 4 a 20 µg/dl. Natomiast o północy nieprawidłowa będzie już wartość powyżej 0 a 4 µg/dl. W moczu jest to z kolei 80-120 µg/dl w ciągu doby.
Lekkie wahania w dolnej lub górnej granicy nie muszą jeszcze świadczyć o stanie chorobowym. Jednakże jeżeli kortyzol znacząco wzrośnie ponad określone normy, oznacza to, że mamy do czynienia z hiperkortyzolemią. Przykładowo, 3-4 krotne przekroczenie normy kortyzolu oznacza nadczynność kory nadnerczy.
Przyczyn takiego stanu rzeczy może być kilka, dlatego po interpretacji wyników lekarz może zlecić dodatkowe badania diagnozujące. Oprócz tego przedstawi sposoby na obniżenie stężenia tego hormonu.
Jak obniżyć kortyzol?
Poziom kortyzolu jest zależny od wielu czynników. Człowiek ma znaczący wpływ na to, czy pozwoli mu rosnąć, czy maleć. Sytuacje stresowe występują oczywiście w życiu każdego z nas i nie da się ich uniknąć. Jednak kluczem do zwycięstwa jest w tym przypadku umiejętność radzenia sobie ze stresem.
Sposobów na przywrócenie prawidłowej normy kortyzolu jest kilka. Wszystko w zależności od przyczyny stojącej za jego nadmiarem. Jeżeli nadmiar hormonu nie jest spowodowany chorobą, a czynnikami zewnętrznymi, powinno się zacząć od likwidacji czynników podnoszących poziom kortyzolu ponad zwyczajowe normy. W tym celu warto zacząć regularnie się wysypiać i unikać picia napojów zawierających kofeinę, zwłaszcza w godzinach wieczornych.
Wśród czynników znacznie wpływających na redukcję kortyzolu, znajdują się przede wszystkim czynności polegające na aktywności fizycznej. Siłownia i ulubiony sport mogą znacząco zniwelować uczucie stresu i towarzyszące mu objawy. Nieocenione właściwości redukcji stresu ma też taniec.
Dowiedziono, że masaż może stymulować układ nerwowy i w ten sposób przyczyniać się do redukcji poziomu kortyzolu.
Śmiech jako naturalny wyzwalacz endorfin zmniejsza poziom stresu.
Osoby cierpiące na przewlekły stres powinny rozważyć ograniczenie korzystania z mediów społecznościowych. Są one jednym z kluczowych czynników stresogennych współczesnego człowieka.
Zdaniem holenderskich naukowców niezwykle skutecznym sposobem na walkę z kortyzolem jest hodowla roślin. Jeżeli nie mamy możliwości uprawniania ich w ogródku warto kupić choć kilka roślin doniczkowych. Obcowanie z zielenią przynosi spokój. Nie bez powodu zielony uchodzi za najabrdziej relaksujący z kolorów.
Słuchanie muzyki relaksacyjnej również wpływa kojąco na układ nerwowy.
Wpływ diety na stres
Zaburzenia wydzielania kortyzolu bywają ściśle związane z tym, co jemy. Rodzaj przyjmowanego pokarmu może istotnie wpłynąć na stabilność stężenia tego hormonu we krwi. Aby zapobiec wahaniom kortyzolu poniżej lub ponad normy, warto ograniczyć cukier i pić co najmniej dwa litry wody dziennie.
Odpowiedni balans można przywrócić, sięgając po produkty spożywcze, takie jak: gorzka czekolada, jogurty naturalne bez dodatku cukru, błonnik rozpuszczalny, banany, gruszki, a także czarna albo zielona herbata.
Do picia kawy lepiej podchodzić z rozsądkiem. Dobowy poziom kortyzolu jest najwyższy tuż po przebudzeniu, a najniższy przed snem. Dobrym pomysłem będzie więc dostosowanie przerwy na kawę do cyklu dobowego tego hormonu. A zatem kawę najlepiej wypijać nie wcześniej niż trzy godziny po przebudzeniu. W ten sposób kortyzol zdąży już nieco opaść i nie dojdzie do „przedawkowania”. Ponieważ kofeina potrafi utrzymać się w organizmie nawet do 6 godzin, picie kawy na wieczór nie jest wskazane.
Zdarza się, że kofeina zawarta w kawie wywołuje uczucie niepokoju już w przypadku jednej filiżanki dziennie. Taka sytuacja ma najczęściej miejsce w przypadku osób cierpiących na nerwicę, a więc tych, których stres dotyka niemal codziennie. W takim razie dla własnego zdrowia lepiej całkowicie zrezygnować z kofeiny, przynajmniej do czasu aż problem stresu zniknie.
Przy kontroli normy kortyzolu nie bez znaczenia pozostają też pozostałe składniki
Fosfatydyloseryna to naturalny składnik odżywczy zaliczany do fosfolipidów. Zwiększenie jej obecności powiązano ze spadkiem kortyzolu. U osób ją przyjmujących odnotowano zwiększenie ilości fal mózgowych odpowiedzialnych za relaks i równoczesny spadek fal związanych z wysokim poziomem stresu. Ten związek organiczny znajduje się między innymi w soi, białej fasoli oraz tłustych rybach; tuńczyku, makreli atlantyckiej i śledziu. Fosfatydyloserynę można przyjmować także jako suplement diety w formie tabletek lub proszku.
Kwasy tłuszczowe omega-3 oddziałują na hamowanie syntezy interleukiny-1, która wzmaga wydzielanie innego hormonu związanego ze stresem – CRH. Z kolei kwasy tłuszczowe omega-6 wykazują działanie odwrotne.
Suplementacja magnezem przynosi pozytywne skutki w walce z wysokim kortyzolem po ćwiczeniach aerobowych, jednakże nie po treningu siłowym.
Naturalnymi metodami radzenia sobie ze stresem są również napary ziołowe. W szczególności mogą pomóc adaptogeny – zioła zwiększające zdolność dostosowania się do niesprzyjających warunków. Do adaptogenów zaliczają się między innymi: żeń-szeń, ashwagandha, różeniec górski i korzeń lukrecji.