Przysadka mózgowa (łac. hyphophysis, glandula pituitaria) to niewielki gruczoł wewnątrzwydzielniczy o masie około 0,5 grama. Jest on położony na siodle tureckim w podstawie jamy czaszki. Leży u podstawy mózgu i często uważany jest za gruczoł nadrzędny. Wynika to z faktu, że hormony wydzielane przez przysadkę regulują czynność kilku innych gruczołów wewnątrzwydzielniczych, takich jak tarczyca, kora nadnerczy, jądra czy jajniki.
Niekiedy jednak dochodzi do zaburzenia funkcji przysadki. Najczęściej dotyczy to części gruczołowej i jest konsekwencją nowotworów łagodnych tego gruczołu. Są to tzw. gruczolaki.
Budowa i funkcje przysadki mózgowej
Przysadka mózgowa składa się z dwóch części. Około 75% masy tego gruczołu stanowi przysadka gruczołowa, zaś pozostała część to przysadka nerwowa. Przysadka otoczona jest przez łącznotkankową torebkę, która łączy się z oponą twardą mózgu. Komórki przysadki gruczołowej to komórki kortykotropowe, tyreotropowe, gonadotropowe, somatotropowe i laktotropowe.
Aby móc w pełni zrozumieć przyczynę występowania określonych objawów choroby przysadki mózgowej, należy zapoznać się z funkcją, jaką spełnia ten narząd. Każdy rodzaj komórek budujących przysadnę odpowiedzialny jest za syntezę określonych hormonów.
Hormony przysadki mózgowej
Hormony syntetyzowane i wydzielane przez przysadkę gruczołową to:
- Somatotropina – jest to hormon wzrostu. Maksimum jego wydzielania przypada na noc. Hormon ten pobudza komórki wątroby (hepatocyty) do wydzielania somatomedyny C. Ta z kolei warunkuje wzrost chrząstki, kości i całego ciała.
- Prolaktyna – wpłuwa na zapoczątkowanie wzrostu gruczołu sutkowego i wydzielanie mleka. Wpływa on również na wytwarzanie stereotypu zachowań macierzystych.
- Gonadotropiny: folitropina i lutropina – wpływają na prawidłowe funkcjonowanie żeńskich i męskich narządów rozrodczych. Warunkują prawidłowe wytwarzanie żeńskich i męskich komórek rozrodczych.
- Adrenokortykotropina – wpływa stymulująco na komóki kory nadnerczy.
- Tyreotropina – wpływa stymulująo na pęcherzyki tarczycy. Pobudza tym samym wydzielanie trójjodotyroniny (T3) i tyroksyny (T4).
- Lipotropina – działa stymulujco na komórki tłuszczowe (adipocyty). Powoduje ona lipolizę, czyli rozkład tłuszczów. Hormon ten może być także prekursorem endorfin. Są to cząsteczek o budowie i działaniu podobnym do morfiny.
- Melanotropina – może powodowć wystąpienie przebarwień skóry. Reguluje w niewielkim stopniu metabolizm melanocytów.
Czynność przysadki mózgowej jest regulowana przez hormony podwzgórza. Wyróżnia się tu hormony stymulujące, czyli liberyny oraz hormony o działaniu hamującym – statyny. Przysadka nerwowa uwalnia hormony wyprodukowane w podwzgórzu. Jest to hormon antydiuretyczny i oksytocyna. Hormon antydiuretyczny (wazopresyna) reguluje czynność nerek. Wazopresyna wzmaga zwrotne wchłanianie wody w kanalikach nerkowych. Zmniejszone wydzielanie tego hormonu prowadzi do choroby zwanej moczówką prostą. Objawia się ona nadmiernym wydalaniem moczu (nawet do 20 litrów dziennie!). Oksytocyna działa na mięśnie gładkie macicy. Jej wydzielanie jest pobudzane rozszerzeniem pochwy lub szyjki macicy.
Mikrogruczolaki przysadki mózgowej – objawy
Zaburzenie funkcjonowania przysadki mózgowej jest najczęściej spowodowane wystąpieniem nowotworów łagodnych. Są to tzw. gruczolaki. Konsekwencją obecności takiego guza jest nadmierne wydzielanie hormonów.
Mikrogruczolak komórek kwasochłonnych przysadki może prowadzić u dzieci do gigantyzmu, a u dorosłych do akromegalii. Akromegalia charakteryzuje się miejscowym przerostem kości. Dotyczy to głównie czaszki oraz żuchwy. Zwiększa się także ryzyko wystąpienia zespołu cieśni nadgarstka.
Z powodu powiększenia obwodowych części ciała, lekarz przeprowadzający wywiad pyta pacjenta o rozmiar buta, kapelusza czy też rękawiczek. Z kolei chechą gigantyzmu jest nadmierny wzrost liniowy kości. Chorobie tej najczęściej towarzyszy niedoczynność gonad. Wystąpić może także osteoporoza (znaczne osłabienie kości) oraz zwiększenie rozmiarów narządów wewnętrznych.
Gruczolak przysadki czy jest groźny?
Choroby przysadki mózgowej mogą mieć bardzo różną formę. Mogą one prowadzić do gigantyzmu, ale także karłowatości. Karłowatość przysadkowa cechuje się zmniejszonym wydzielaniem lub całkowitym brakiem hormonu wzrostu. Tego rodzaju patologia może być idiopatyczna lub wywołana guzem w obrębie siodła tureckiego, a także zmianami zapalnymi lub pourazowymi. Główny objaw to zahamowanie wzrostu. U dzieci starszych zaburzone jest także dojrzewanie płciowe. Rozwój umysłowy nie wykazuje istotnych odchyleń od normy. Gruczolaki przysadki mózgowej mogą mieć bardzo różnie objawy. Niestety w związku z utrudnioną działalnością szpitali spowodowaną pandemią koronawirusa, częstość wykrywalności choroby przysadki mózgowej zmniejszyła się.
Guz prolaktynowy
Prolaktyna jest wydzielana przez komórki laktotropowe części gruczołowej przysadki. Ich liczba wzrasta w czasie ciąży i laktacji. Drażnienie mechanoreceptorów brodawek sutkowych (karmienie niemowlęcia) również pobudza wydzielanie prolaktyny.
Guz prolaktynowy – objawy
Gruczolak wydzielający prolaktynę stanowi najczęstszą patologię wywołaną przez mikrogroczolaka przedniego płata przysadki. Rodzi się pytanie, czy ten prolaktynowy gruczolak przysadki mózgowej jest groźny? W obrazie klinicznym guz prolaktynowy prowadzi najczęściej do mlekotoku i braku miesiączki. Zmniejszone jest także libido lub potencja u mężczyzn. Guz ten może jednak osiągać znaczące rozmiary i powodować utratę wzroku.
Guz prolaktynowy – leczenie
Leczenie tej choroby przysadki mózgowej ma na celu obniżenie stężenia prolaktyny we krwi. Ważne jest, by zahamować dalszy rozrost mikrogruczolaka lub makrogruczolaka. Leczenie farmakologiczne polega na zwiększeniu we krwi dopaminy. Związek ten obniża poziom prolaktyny. Stosując takie leki jak bromokryptyna, chinagolidyna oraz kabergolina, guz prolaktynowy szybko zmniejsza swoją średnicę.
Gruczolak wydzielający prolaktynę w prawidłowym leczeniu może ulec niemal całkowitej reemisji. Może to jednak trwać nawet do kilka lat. Ważne jest, aby po zakończonej farmakoterapii regularnie wykonywać badania na stężenie prolaktyny we krwi. Zbyt szybkie odstawienie leków, może prowadzić do nawrotu choroby. W takich przypadkach często nawracający guz prolaktynowy rośnie jeszcze bardziej intensywnie.
Zdarza się, że gruczolak przysadki jest tak dużych rozmiarów, iż uciska na skrzyżowanie wzrokowe. Prowadzi to do zaburzeń widzenia. Zalecane jest wtedy leczenie operacyjne. Zabieg wykonywany jest za pomocą narzędzi wprowadzanych przez nos. Skuteczność operacji jest najwyższa w przypadku, gdy jest to mikrogruczolak przysadki. Gruczolak wydzielający prolaktynę to najczęściej występujący hormonalnie czynny guz przysadki. Dlatego tak ważne są badania okresowe.
Gruczolak przysadki mózgowej – operacja
Guzy podstawy czaszki, do których należą gruczolaki przysadki mózgowej, przez długi czas uznawano za nieoperacyjne. Podstawa czaszki jest dobrze schowana, a na dodatek przebiega na niej wiele ważnych naczyń krwionośnych i nerwów. Uszkodzenie któregokolwiek z nich może prowadzić do bardzo poważnych konsekwencji zdrowotnych.
W drugiej połowie XX wieku zaczęto przeprowadzać pierwsze operacje guzów podstawy czaszki. Używano do tego wzierników oraz mikroskopu operacyjnego. Obecnie stosuje się znacznie mniejsze i mniej inwazyjne endoskopy. Urządzenia te wprowadza się przez jamę nosową. Oprócz endoskopu wprowadza się neuronawigację, a także bardzo drobne narzędzia chirurgiczne. Wszystko to sprawia, że operacja guza przysadki mózgowej wiąże się z mniejszymi powikłaniami.
Operacja guza przysadki mózgowej – powikłania
Choroby przysadki mózgowej niekiedy wymagają leczenia operacyjnego. Każda operacja wiąże się z pewnym ryzykiem. Ryzyko to jest szczególnie wysokie w przypadku operacji neurochirurgicznych. Jeżeli rozmiar gruczolaka przysadki mózgowej jest wyjątkowo duży, operacja może okazać się jedynym rozwiązaniem. Pomimo tego, że operacje te obarczone są pewnym ryzykiem, należy mieć świadomość, że choroby przysadki mózgowej mogą mieć bardzo poważne konsekwencje. Pandemia koronawirusa sprawiła, że ilość wykonywanych operacji się zmniejszyła. Prowadzony program szczepień przeciwko korona-wirusowi może jednak przywrócić prawidłową działalność placówek medycznych sprzed pandemii.
Niedoczynność przysadki – objawy i leczenie
Etiologia niedoczynności przysadki mózgowej polega najczęściej na martwicy przysadki w przebiegu wstrząsu (w okresie okołoporodowym: zespół Shehana). Niedoczynność może także być spowodowana złamaniem podstawy czaszki, napromieniowaniem, rozrostem guza lub ziarniaka.
Początek niedoczynności przysadki mózgowej objawia się hipogonadyzmem. Stwierdza się wtórny brak miesiączki, obniżone libido oraz impotencję. Następne objawy wynikają z zaburzonej pracy gruczołu tarczowego. Wraz z rozwojem choroby rozwija się niewydolność nadnerczy. W dalszej kolejności można wyróżnić takie objawy jak: blada skóra, poporodowy zanik laktacji, zanik piersi czy też małe jądra. W przypadku rozwoju guza np. guza prolaktynowego może wystąpić zaburzenie widzenia.
Diagnostyka niedoczynności przysadki opiera się na wywiadzie lekarskim. Wykonuje się go w celu określenia, czy choroba nie jest spowodowana operacją lub wypadkiem. W dalszej kolejności diagnostykę poszerza się o rentgen czaszki, tomografię komputerową głowy oraz badanie pola widzenia. Bardzo pomocne są także badania laboratoryjne.
Leczenie farmakologiczne polega na podaży hydrokortyzonu, tyroksyny oraz hormonów płciowych. Jeżeli przyczyną niedoczynności jest gruczolak przysadki mózgowej, konieczna może być operacja. Operacja guza przysadki mózgowej niesie za sobą ryzyko powikłań. Dlatego też niekiedy stosuje się radioterapię.
Guzy hormonalnie nieczynne
W obrębie przysadki mózgowej mogą rozwijać się guzy, które nie prowadzą do nadmiernej syntezy i wydzielania hormonów. Wśród takich chorób wyróżnia się gruczolaka chromofobowego, torbiele oraz czaszkogardlaki. Te ostatnie rozwijają się najczęściej między 10 a 25 rokiem życia. W przysadce mózgowej mogą także rozwijać się przerzuty innych nowotworów. Najczęściej są to konsekwencje raka sutka, oskrzeli lub żołądka.
Moczówka prosta
Moczóka prosta to choroba, której patologia polega na braku zdolności organizmu do zagęszczania moczu. Konsekwencją tego jest wydalanie bardzo dużych ilości tego płynu. Może to być nawet od 5 do 20 litrów dziennie. Sen bez konieczności wstawania w nocy celem oddania moczu i napicia się wyklucza rozpoznanie moczówki prostej.
Przyczyną moczówki prostej jest brak wydzielania hormonu antydiuretycznego (ADH). Spowodowane może to być guzami w obrębie części nerwowej przysadki mózgowej. Jednak niekiedy do moczówki prostej prowadzą urazy, operacje lub zapalenia.
Przysadka mózgowa a choroba Cushinga
Niektóre postacie gruczolaków przysadki mózgowej prowadzą do nadmiaru wydzielania hormony adrenokortykotropowego (ACTH). Może to prowadzić do choroby Cushinga, czyli efektu nadmiaru wydzielanych glikokortykosteroidów przez korę nadnerczy.
Objawy choroby Cushinga to przyrost masy ciała i w konsekwencji otyłość. Tkanka tłuszczowa odkłada się głównie w okolicach karku, twarzy i tułowia. U kobiet zaburzeniu ulega cykl miesiączkowy. Na cerze pojawia się także trądzik. Bardzo poważnymi konsekwencjami choroby Cushinga jest osteoporoza i cukrzyca. Osteoporoza to choroba zaburzonej gospodarki wapniowej organizmu. Osoby chore są bardzo podatne na złamania kości. Cukrzyca to choroba metaboliczna, która źle leczona może prowadzić do chorób sercowych, a nawet amputacji kończyn (tzw. stopa cukrzycowa).
Mając na uwadze, iż lepiej jest zapobiegać niż leczyć, warto pamiętać o regularnym wykonywaniu badań okresowych. Odpowiednia profilaktyka chorób może nie tylko prowadzić do ich uniknięcia, ale także do szybszego wyleczenie w przypadku, gdy taka choroba się rozwinie. Czy każdy gruczolak przysadki jest groźny? I tak, i nie. Nawet jeżeli choroba przez długi czas nie daje objawów, to należy mieć świadomość, że w przypadku nowotworów wiele jest niewiadomych. Nie jest wiadome na przykład to, czy choroba nagle nie zacznie postępować intensywniej.